«z`tB#uä ãAqߙ§۹$# !$yJÎ/ tA̓Ré& Ïmø‹s9Î) `ÏB ¾ÏmÎn/§‘ tbqãZÏB÷sßJø۹$#ur 4 <@ä. z`tB#uä «!$$Î/ ¾ÏmÏFs3Í´¯»n=tBur ¾ÏmÎ۷çFä.ur ¾Ï&Î#ߙâ‘ur Ÿw ä-ÌhxÿçR šú÷üt/ 7‰ymr& `ÏiB ¾Ï&Î#ߙ•‘ ۴ (#qä۹$s%ur $uZ÷èÏJy™ $oY÷èsÛr&ur ( y7tR#tøÿäî $oY­/u‘ šø‹s9Î)ur 玍ÅÁyJø۹$# » (بقره /۲۸۵)
(این پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده ایمان دارد و مؤمنان (نیز) همگی به خدا و فرشتگان و کتابها و پیامبران او ایمان دارند (گویند) میان هیچ یک از پیامبران او فرق ننهیم و گویند شنیدیم و اطاعت کردیم بار الها آمرزش تو را خواهانیم و بازگشت به سوی توست ).
این آیه بیان می دارد که مؤمنان ما بین پیامبران خدا فرق نمی گذارند و به همه ی آنها ایمان دارند و پیامبر اکرم (ص) به آنچه از سوی پروردگار بر او نازل شده ایمان دارد .
عبارت «#qä۹$s%u $uZ÷èÏJy™ $oY÷èsÛr&ur» بر اظهار اطاعت از دستورات الهی دلالت دارد و براساس آن مؤمنان در مقام اعتراف به بندگی خدا می گویند اطاعت کردیم اما مطلب مهم این است که بنده مؤمن این ایمان و اطاعت را عملاً از خود بروز می دهد و فرامین الهی را اطاعت می نماید . بنابراین اعتراف و اظهار اطاعت از فرامین الهی روش مؤمنین است و جهت دعا کردن و استمداد از درگاه الهی و استجابت دعا لازم و ضروری بوده و روش مناسبی در دعا و نیایش به شمار می رود.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
در تفسیر المیزان در توضیح عبارت «$uZ÷èÏJy™ $oY÷èsÛr&ur» درخصوص اطاعت آمده است :
عبارت «$uZ÷èÏJy™ $oY÷èsÛr&ur» انشا است نه اخبار نمی خواهند خبر دهند که ما شنیدیم و اطاعت کردیم بلکه می خواهند به تعبیر فارسی بگویند به چشم ، اطاعت و این تعبیر کنایه است از اینکه دعوت تو را اجابت کردیم هم با ایمان قلبی و هم با عمل بدنی چون کلمه ی سَمِع در لغت کنایه گرفته می شود از قبول و اذعان به قلب و کلمه اطاعت استعمال می شود در رام بودن در عمل پس با مجموع دو کلمه سمع و طاعت امر ایمان تمام و کمال می گردد . و عبارت «$uZ÷èÏJy™ $oY÷èsÛr&ur » از ناحیه ی بنده انجام دادن همه ی وظایفی است که در برابر مقام ربوبیت و دعوت خدا دارد (طباطبایی ، ۲/۶۸۳).
صاحب تفسیر نمونه در ارتباط با این موضوع آورده است : مؤمنان علاوه بر ایمان راسخ و کامل در مقام عمل نیز گفتند ما شنیدیم و اطاعت کردیم پروردگارا آمرزش تو را و بازگشت به سوی توست و همچنین مطرح می کند که سَمعنا در بعضی از موارد به معنی فهمیدیم و تصدیق کردیم آمده است که یک نمونه آن همین آیه است یعنی دعوت پیامبرانت را با تمام وجود خود پذیرفتیم و در مقام اطاعت و پیروی درآمدیم (مکارم شیرازی ، ۲/۳۹۹).
براساس تفسیر نور عبارت «$uZ÷èÏJy™ $oY÷èsÛr&ur ( y7tR#tøÿäî $oY­/u‘ » زمینه دریافت مغفرت الهی ایمان و عمل است (قرائتی ، ۱/۴۶۱).
بنابراین اطاعت از حضرت حق به عنوان یکی از آداب دعا ، نجات دهنده انسان از هلاکت ها و امر به اطاعت از فرمان الهی ، تشریفی است که خداوند متعال بر بلندای بنی آدم دوخته است تا آنان را از زشتی ها جدا ساخته و به زیبایی ها و کرامت های خود بیاراید .
۶-۲)خوف و رجا:
بیم و امید داشتن در دعا یکی از مهمترین آداب دعا است خداوند در آیاتی از قرآن کریم به مردم فرمان داده که او را به بیم و امید بخوانند و یکی از صفات مؤمنین را داشتن خوف و رجاء و حتی در برخی از آیات قرآن کریم اجابت دعا و نزول رحمت را مترتب بر این حالت عنوان نموده است. «Ÿwur (#r߉šøÿè? †Îû ÇÚö‘F{$# y‰÷èt/ $ygÅs»n=ô¹Î) çnqãã÷Š$#ur $]ùöqyz $·èyJsÛur 4 ¨bÎ) |MuH÷qu‘ «!$# Ò=ƒÌs% šÆÏiB tûüÏZÅ¡ósßJø۹$# » (اعراف /۵۶)
(در زمین از پس اصلاح آن فساد نکنید و او را با بیم و امید بخوانید که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است ).
صاحب تفسیر نمونه جمله ی «çnqãã÷Š$#ur $]ùöqyz $·èyJsÛur » را از آداب دعا می داند و در مورد مفهوم آن می نویسد :
«یعنی خدا را با ترس و امید بخوانید نه آنچنان از اعمال خود راضی باشید که گمان کنید هیچ نقطه ای تاریکی در زندگی شما نیست که این خود عامل عقب گرد و سقوط است و نه آنچنان مأیوس باشید که خود را شایسته عفو خدا و اجابت ندانید که این یأس و ناامیدی نیز خاموش کننده همه تلاشها و کوششها است بلکه با دو بال بیم و امید رفتار کنید ، امید به رحمتش و بیم از مسئولیّت و لغزش ها»(مکارم شیرازی ، ۲/۳۹۹).
با توجه به مفهوم آیه ، می توان فهمید که شرایط کمال دعا و آداب آن و زمینه های استجابت دعا را مطرح کرده است پس بنابراین می توان این نکته را متذکر شد که دعا همراه با بیم و امید سفارش الهی بوده و از آداب دعا و نیایش است .
و همچنین خداوند در سوره ی حجر در این مورد می فرماید :
«t`tBur äÝuZø)tƒ `ÏB ÏpyJôm§‘ ÿ¾ÏmÎn/u‘ žwÎ) šcq—۹!$žÒ۹$# » (حجر /۵۶)
(جز گمراهان از رحمت پروردگارشان ناامید نمی شوند ).
آیه اشاره به این دارد که با این کلمات (خوف و رجاء) امید خود را زیاد کن مبادا از جانب امید به جانب خوف میل کنی و منجر به ناامیدی شوی و امید تو به جانب رجاء و آرزوی بیهوده نروی زیرا به فریب و سفاهت منجر خواهد شد .
آیات دیگری هم^[۲] به موضوع خوف و رجاء اشاره داشته و بیم و امید داشتن در دعا از آداب دعا معرفی می کند .
انسان درحالیکه از خدا و به سبب گناهان خود در هراس است در عین حال به خداوند نیز نسبت به بخشش گناهان خود امید و ایمان دارد و در این زمینه ائمه معصومین (ع) در دعاهای خود چنین حالتی داشتند هر چند آنان مرتکب گناه نمی شدند ولی این نوعی آموزش به پیروان بوده که ادب دعا کردن را یاد بدهند . در روایات آمده که بیم و امید در دل مؤمن با هم است نه خوف بر قلب او غالب می شود طوری که او را از رحمت الهی مأیوس سازد و نه امید بر دلش غلبه پیدا می کند بگونه ای که مغرور شود .
امام صادق (ع) می فرماید : «اِنَّهُ لَیسَ مِن عَبدٍ مؤمنٍ اِلّا [و] فی قَلبِهِ نُورانِ : نُورُ خفیه و نورُ رَجاءٍ لَو وُزِنَ هدا لَم یَزِد عَلی هذا وَلَو وُزِنَ هدا لَم یِزد علی هذا» (کلینی ، ۳/۱۱۰).
(در قلب هر مؤمنی دو نور وجود دارد نور خوف و نور رجاء اگر هر یک از آنها وزن شود بر دیگری فزونی ندارد).
و در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده که فرمودند :
«نَجوی العارفینَ تَدُورُ علی ثَلاثَهِ اُصولٍ : الخوفِ و الرَّجاء و الحُبِّ فالخَوفُ فَرعُ العِلمِ و الرَّجاءُ فَرعُ الیَقین و الحُبّ فَرعُ المَعرِفَهِ .» (گیلانی ، ۹)
(نجوای عارفان بر پایه سه اصل است خوف و رجاء و محبت . خوف نتیجه علم است و رجاء ثمره یقین و محبّت حاصل معرفت خداست ).
رسول خدا می فرماید : «زیرک نفس خود را مطیع می سازد ، و برای بعد از مرگ تلاش می کند و احمق و عاجز کسی است که پیروی از هوای نفس خود نماید و آنگاه از خدا آرزوی مغفرت کند»(حلی ، ۴۳).
و امیرالمؤمنین علی (ع) در دعای کمیل به خداوند چنین عرض می کند :
«یا مولای فَکَیفَ یَبقی فی العَذابِ وَ هُوَ یَرجُو ما سَلَفَ مِن حِلمِکَ اَم کَیفَ تَؤلِمُهُ النّارُ وَ هُوَ یَأمُلُ فَضلَکَ وَ رَحمَتَکَ» (قمی ، ۱۰۷).
(ای مولای من ، چگونه (بنده تو) در آتش عذاب خواهد ماند درحالیکه به سابقه حلم بی پایانت امید دارد و چگونه به او آسیب رساند و حال آنکه به فضل و کرمت چشم دارد).
هر چند که رسیدن به چنین مقامی برای ما مشکل است اما باید الگو قرار دادن ائمه معصومین (ع) در رسیدن به این مقام نهایت کوشش خود را بنمائیم و در این راه فقط صرف گفتن اینکه به خداوند امید دارد کافی نیست بلکه باید در عمل بکوشد .
در ارشاد القلوب آمده :«علامت امیدواری به خدا آن است که همیشه به اطاعت و عبادت مشغول باشد و امیدواران به خدا سه قسمند جمعی عمل صالح به جا می آورند و امیدوارند زیرا گناه می نمایند و اصرار بر ارتکاب گناه دارند و سستی در عبادت می کنند با وجود این تمنّا دارند که آمرزیده شوند و ابداً آمرزیده نشوند» (دیلمی ، ۲/۵۶).
بنابراین می توان گفت : دعا چون درخواست و طلب است ناگزیر باید با امید همراه باشد و از این بدست می آید که امیدواری شرط بایسته ی دعاست و دعایی که با امید همراه نباشد دعای واقعی نخواهد بود وقتی کسی در حالت ناامیدی به سر می برد و یقین داشته باشد چیزی که می خواهد واقع نمی شود ، دیگر طلبش معنا نداشته و بدون حالت طلب و درخواست دعا نیز واقعیّت پیدا نمی کند چون دعا عبارتست از طلب کردن .
پس انسان باید خدا را با بیم و امید بخواند ، نه آن چنان به خود مطمئن و از اعمالش راضی باشد که این خود نوعی عامل عقب گرد است ، نه آن چنان ناامید از رحمت خدا باشد که این نیز به نوبه خود شخص را از درگاه خدا دور می سازد و یأس و ناامیدی باعث خاموش گردانیدن همه ی تلاش ها و کوشش های انسان می شود .
۷-۲) ضرورت اخلاص در دعا :
یکی دیگر از آداب و شرایط دعا اخلاص و صدق نیت است و تنها باید به درگاه خداوند عرض حاجت نمود و فقط از او کمک طلبید همچنانکه آیه زیر گواه بر این مطلب است :
« (#qãã÷Š$$sù ©!$# šúüÅÁÎ=÷‚ãB çms9 tûïÏe$!$# öqs9ur on̍x. tbrãÏÿ»s3ø۹$# » (غافر /۱۴)
(پس خدا را در حالی که عبادت را برای او خالص کرده اید بخوانید هر چند کافران را خوش نیاید).
صاحب تفسیر اطیب البیان فی تفسیر القرآن در توضیح این آیه بیان می کند :
«انسان و بنده در همه ی امور توجّه به خدا داشته باشد و هر چه می خواهد از او طلب کند .»
لازم به توضیح است که برخی از تفاسیر «فادعوا الله» را پرستش خدا گرفته اند شرط استجابت دعا و قبولی اعمال دین خالص است که چیزی در آن داخل نکنند و بدعت نگذارند و چیزی از آن کم نکنند و تبدیل به چیز دیگر نکنند(طیب ، ۱۱/۳۶۱).
آیه ی دیگری که بر اخلاص در دعا و نیایش دلالت می کند آیه ی ۲۹ سوره ی اعراف است خداوند در این زمینه می فرماید : «ö@è% zsDr& ’În1u‘ ÅÝó¡É)ø۹$$Î/ ( (#qßJŠÏ%r&ur öNä۳ydqã_ãr y‰ZÏã Èe@à۲ ۷‰Éfó¡tB çnqãã÷Š$#ur šúüÅÁÎ=øƒèC ã&s! tûïÏe$!$# 4 $yJx. öNä.r&y‰t/ tbrߊqãès? » (اعراف /۲۹).
(بگو پروردگارم به انصاف فرمان داده است و اینکه در حضور هر مسجدی روی خود را (به سوی او) فرا دارید و خدا را با خالص کردن دین و طاعت برای او بخوانید همانگونه که شما را در آغاز آفرید برمی گردید).
مرحوم طبرسی در مجمع البیان در توضیح آیه «فَادعُو اللهَ مُخلِصینَ لَهُ الدّینَ وَلَو کَرِهَ الکافِروُنَ» اظهار می دارد «از روی اخلاص به درگاه الهی دعا و تضرع کنید و در دعا به او راغب شوید برخی گفته اند : خدا را از روی اخلاص عبادت کنید»(طبرسی ، ۹/۸۳).
و نویسنده ی تفسیر نور ضمن توضیح این آیه خلوص نیت را یکی از شرایط دعا معرفی نموده است(قرائتی ، ۴/۵۱).
پس می توان اذعان نمود که عدم خلوص نیت مانع استجابت دعا است از این رو آدمی باید سعی کند در ذکر و دعای الهی کسی یا چیزی را با او شریک نکند و لازم است دعا و عبادت به درگاه الهی از روی اخلاص و صدق نیت باشد چون دعا و ستایش نوعی عبادت است .
۸-۲) اقرار به علم و حکمت خداوند :