اثر توپوگرافی در تنظیم شدت نور و میزان روشنایی که معمولا به گیاهان یک منطقه میرسد اثر فراوان میبخشد مثلا در یک محل دامنه های شمالی و جنوبی اطراف یک دره از انوار خورشید و شدت نوری آنها به یک نسبت بهره نمیبرند بلکه معمولا دامنه های رو به جنوب چون انوار خورشید را به طور عمود بر سطح خود کسب میکنند روشن تر و گرم تر از دامنه های رو به شمال هستند. مقطع یک دسته نورانی در سطح جنوب یک دایره است ولی مقطع همان دسته نورانی که بر سطح دامنه های شمالی میتابد یک بیضی دراز است و درازای آن نسبت به میزان شیب دامنه بیشتر و همواره با آن متناسب است. پس سطحی از دامنه ی جنوبی که به وسیله یک دسته نوری روشن و گرم میگردد به مراتب کوچکتر از سطحی است که در دامنه شمالی به وسیله همان دسته نوری روشن و گرم می شود (۲۲).
هوند، اثر جهت شیب بر شرایط محیطی و پوشش گیاهی را بررسی کرد و به این تنیجه رسید که جهت شیب روی اقلیم محلی و پوشش گیاهی تاثیر میگذارد، به طوری که شیب های شمالی و جنوبی از نظر ترکیب پوشش گیاهی، اختلاف معنی دار با هم دارند و گیاهان درختی بیشتر در شیب های رو به شمال و بوته ها بیشتر در شیب های رو به جنوب دیده میشوند (۸).
بعضی از گونه های گیاهی محدود به یک شیب بوده و یا اینکه شیب خاصی را بیشتر ترجیح می دهند مثلا گونه درختی Quercus brantii تنها در شیب شمالی یافت می شود و همین طور گونه درختچه ای Cerasus microcarpa Boiss. نیز در بین صخره های شیب شمالی رشد میکرد. گونه های بوته ای همان طور که گفته شد بیشتر در شیب جنوبی یافت میشوند از این جمله Amygdalus eburnea میباشد.
جهت شیب با ایجاد اقلیم محلی یا مزوکلیما، در تعیین نوع گونه های گیاهی ایفای نقش می کند و در نتیجه ترکیب فلورستیکی در جهات مختلف جغرافیایی، متفاوت میباشد. تنوع شرایط اکولوزیکی در یک منطقه به ایجاد زیستگاه های مختلف میانجامد (۵).
شیب جنوبی نسبت به شیب شمالی گرمای بیشتری را دریافت مینماید و این امر باعث می شود که گیاهان شیب جنوبی زودتر سر از خاک بیرون آورند به گل بروند و پس از میوه دادن چرخه زندگی آنها به پایان برسد. عکس این قضیه نیز در مورد گیاهان شیب شمالی صدق می کند.
در این بررسی نیز میتوان تاثیر جهت های شیب را بر پوشش گیاهی مشاهده کرد. گیاهان در شیب جنوبی به علت گرم تر بودن دما در این شیب کمی زود تر به گل میروند به صورتی که گونه گون (A. baba-alliar) در اوایل دی ماه در شیب جنوبی به گل رفته است.
۴-۱-۲-۳- خاک
خاک محیط فیزیکی و شیمیایی است که ریشه گیاه در آن فرو رفته و ثابت می شود و نمک های غذایی مورد احتیاج گیاه به وسیله ی آن تامین میگردد (۲۳) . خاک را میتوان نتیجه عمل مستقیم اقلیم و موجودات زنده مخصوصا پوشش گیاهی بر سنگ مادر سطح کره زمین تصور کرد. بنابراین خاک از یک بستر اصلی شامل کانی های زمین شناختی به نام سنگ مادر ویک جزء آلی شامل موجود زنده و محصولات آنها تشکیل شده است و اجزای آلی در لابه لای ذرات ریز خاک، تغییر یافته و پراکنده اند. فضای بین ذرات را گاز و آب فرا گرفته است. بافت و تخلخل دو خاصه مهم خاک است که مجموعا قابلیت استفاده ی مواد غذایی را برای گیاهان و جانوران مشخص میدارند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
معمولا نیمرخ و ضخامت افق های خاک از خاصه های مشخص مناطق مختلف اقلیمی است و از وضع توپوگرافی مناطق مزبور پیروی می کند.
اگر سنگ مادر مناسب باشد، کنش های موجودات زنده و اقلیم در جهت به وجود آمدن خاکی که مشخص ناحیه میباشد سوق داده می شود. از نظر بوم شناختی، خاک های هر ناحیه را میتوان به دو دسته تقسیم کرد، یکی آن دسته که تحت لگام اقلیم و پوشش گیاهی آن منطقه و دیگر آن دسته که تحت لگام عوامل محلی یا خاکی از قبیل پستی و بلندی خاک، سطح آب زیر زمینی ویا سنگ مادر هستند. عوامل دست دوم در مناطق زیر اهمیت به سزایی دارد:
در مناطقی که از لحاظ زمین شناسی جوان هستند و اقلیم و پوشش گیاهی برای ساختن لایه پوششی خاک فرصتی به دست نیاورده اند.
در مناطقی مانند مناطق بیابانی که اقلیم در شرایط حد است، اختلافات ناچیز خاک ممکن است باعث بروز تفاوت های بسیار مهم جامعه ی زنده گردد بنابراین درجه بلوغ خاک (یعنی میزان تعادلی که بین خاک و اقلیم و پوشش گیاهی برقرار شده است) در مناطق مختلف متفاوت است (۲۷).
در مقیاس های کوچک، اقلیم نمیتواند یک عامل مهم به حساب آید. شواهد زیادی حاکی از آن است که در مقیاس های کوچک عوامل خاکی تأثیر قوی تر بر روی گونه های گیاهی و پراکنش جوامع آنها در مقایسه با عوامل اقلیمی دارد (۳۷). عوامل خاکی بوسیله تأثیر مستقیمی که بر روی زنده مانی و رشد گونه های مختلف دارد، پراکنش آنها را تحت کنترل خود قرار میدهد. در تحقیقات مختلف، عوامل متفاوتی از خاک، مؤثر بر پراکنش گونه ها ارائه شده است ( ۳۳).
یکی از مهمترین خصوصیات فیزیکی خاک میزان نفوذ پذیری آن میباشد که اثر مهمی در کیفیت خاک، تغذیه گیاهان و میزان روان آب و فرسایش خاک دارد. میزان نفوذ پذیری نشان دهنده مقدار نفوذ آب در خاک در یک زمان معین بوده و عواملی نظیر بافت خاک، ساختمان خاک، رطوبت خاک، میزان مواد آلی، مدیریت و نوع لایه های خاک بر میزان نفوذ پذیری خاک تأثیر دارند (۶).
تنوع محیط خاکی علت تمایلات سریع گیاهان و جانوران بوده است (۲۵).
در مناطق دشتی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک مهمترین عامل تغییرات پوشش گیاهی است (۳۰).
در منطقه مورد مطالعه نیز با توجه به نوع خاک میتوان زیستگاه های مختلفی را مشاهده نمود. از جمله این خاک ها میتوان خاک مرطوب، خاک موجود در صخره ها، خاک موجود در دره ها، خاک موجود در سنگ فرش ها و خاک موجود در قسمت های دست خورده توسط انسان را میتوان مشاهده کرد.
در مکان های مرطوب گونه های متنوع جنس هایL. Trifolium وL. Plantago قابل مشاهده اند.
گونه های زیر در خاک موجود در صخره ها قابل مشاهده اند؛
Ajuga austroiranica Rech. f.، Campanula perpusilla ، Cheilanthes acrostica (Balbis. و Geranium trilophum.
در خاک موجود در دره ها گونه غالب گونه ی Ficus johannis میباشد.
خاک موجود در میان سنگ فرش ها باعث دیده شدن گونه های Convolvulus gonocladus Bois. و C. cephalophoru.شده است.
در مکان هایی که توسط انسان دست خورده شده است خاک برای رشد گونه هایی مانند
Bongardia chrysogonum Boiss.، Peganum harmala L. وSilybum marianum (L.) Gaertn. مساعد شده است.
۴-۱-۳- عوامل زیستی
این گروه از عوامل شامل تمام روابط متقابل بین موجودات زنده است. از قبیل، چرا، رقابت، سایه اندازی، و یا دخالت های انسان در محیط زیست. این گونه اثرات متقابل بسیار پیچیده اند (۵) .
۴-۱-۳-۱- چرا
یکی از عوامل مدیریتی مهم در مراتع چرای دامها بوده که با ایجاد به هم خوردگی سطح خاک و اثر بر میزان پوشش گیاهی تأثیر زیادی بر میزان نفوذ پذیری خاک و در نتیجه اثر بر رطوبت خاک، میزان رواناب، فرسایش و کیفیت پوشش گیاهی و خاک در مراتع دارد. البته اثر چرای دامها بر خصوصیات فیزیکی خاک فرایند پیچیده ای میباشد و به عوامل متعددی بستگی دارد. چرا در صورت زیاد بودن رطوبت خاک می تواند باعث لگدکوب شدن خاک سطحی و متراکم شدن آن گردد در صورتی که اگر خاک خشک باشد تردد زیاد دام بر سطح خاک باعث از هم پاشیده شدن خاکدانه ها، از بین بردن سله های سطحی و به هم خوردن سطح خاک مانند شخم در مقیاس کوچک میگردد. یکی از عوامل مهم در کاهش نفوذ پذیری خاک ایجاد سله های سطحی میباشند که به علت داشتن هدایت آبی کم به شدت باعث کاهش نفوذ پذیری خاک میگردند. چرا و تردد دامها بر سطح خاک باعث شکسته شدن سله های سطح خاک و در نتیجه افزایش نفوذ پذیری میگردد. همچنین عوامل دیگری مانند بافت خاک، ساختمان خاک، پایداری خاکدانه ها، مواد آلی خاک نیز اثر زیادی در چگونگی تاثیر چرای دام بر خصوصیات فیزیکی خاک میباشند (۱۸).
چرا در منطقه مورد مطالعه باعث خورده شدن گیاهان خوش خوراک و جایگزین شدن آنها با گیاهان انسان دوست و سمی می شود که این امر باعث کاهش تدریجی گیاهان خوش خوراک و در نهایت انقراض آنها میگردد.
۴-۱-۳-۳- سایه اندازی
در بسیاری از گیاهان، سایه اندازی به دلیل کاهش تشعشع نوری، ویژگیهای رشدی و عملکرد آنها را تحت تاثیر قرار میدهد. با وجود این گیاهان توانایی قابل ملاحظه در سازگاری با رژیم های مختلف نوری از طریق ایجاد تغییر در ویژگی های برگی و ساختار کانوپی را دارند (۲۸).
در منطقه ی مورد مطالعه میتوان اثر سایه اندازی را در زیستگاه هایی همچون شکاف صخره و دره ها مشاهده کرد. در شکاف صخره گونه های زیر
Arenaria leptoclados ، Campanula perpusilla ، Cheilanthes acrostica ، Micromeria persica ، Paracaryum luristanicum ، Pennisetum orientale ،Phlomis bruguieri ، Pterocephalus brevis ، Umbilicus intermedius و U. tropaeolifolius Boiss..
تنها در حضور مقدار کافی از سایه میتوانند رشد نمایند. در دره ها نیز گونه های
Isatis raphanifolia Boiss.، Nonea caspica G. Don و Paracaryum luristanicum.
برای ادامه زندگی به مقدار کافی از سایه و رطوبت نیاز دارند. گونه F. johannis از ارتفاع ۱۲۰۰ به بالا در شیب شمالی و از ارتفاع ۱۱۰۰ به بالا در شیب جنوبی قابل مشاهده است. علت اینکه این گونه در شیب جنوبی در ارتفاع پایین تری نسبت به شیب شمالی یافت می شود وجود دره و قرار گرفتن این گیاه در سایه و دریافت مقدار کافی از رطوبت در این ارتفاع میباشد.
۴-۱-۳-۴- انسان
تاثیر گذاری انسان بر طبیعت پیرامون خود را از هنگام آغاز ابزارسازی آن میتوان دید. از زمانی که در چند صد هزار سال قبل انسان ابزارساز در آفریقا به وجود آمد تا به امروز ، نقش انسان درطبیعت روبه گسترش بوده و هست، به طوری که امروز تصور طبیعت بدون انسان بسیار مشکل است مداخلات انسان با پیدایش تمدن و آغاز عصر کشاورزی وارد دوران جدیدی شد ، به طوری که انسان با اهلی کردن برخی از گونه های گیاهی و جانوری نقش خود را درطبیعت بسیار پررنگ تر از پیش کرد و به دنبال آن شهرسازی و یکجانشینی بشر و تخریب و دگرگونی محیط طبیعی از تبعات پیدایش تمدن بود . ولی با همه اینها طبیعت شکل خود را حفظ کرده بود تا آغاز انقلاب صنعتی و عصر تکنولوژی که طبیعت بزرگترین ضربه را از سوی انسان متحمل شد . با انقلاب صنعتی و پیدایش قطار و ماشین و هواپیما ، احداث کارخانجات و جاده سازی و گسترش شهرها ، اکتشافات معدنی و نفتی ، طبیعت چهره متفاوتی به خود گرفت . سیمای زمین تغییر کرد و نسل بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری با آغاز این دوره روبه انقراض گذاشت ، آلودگی دریاها و رودخانه ها با پسماندهای صنعتی و خانگی، بسیاری از گونه های آبزی را از بین برد و جمعیت آنها را کاهش داد تغییرات جوی و گرمایش کره زمین به خاطر انتشار گازهای گلخانه ای و آلودگی هوا از دیگر اثرات انسان صنعتی بر طبیعت بود.
نابودی جنگل ها ومراتع علاوه بر کاهش ظرفیت تولیدی خاک و فرسایش آن، موجب جاری شدن سیل های عظیم می شود. کارشناسان معتقدند که علت واقعی ایجاد سیل های مخرب در شبه قاره هندوستان، نابودی سریع جنگل ها به خصوص در مناطق کوهپایه ای هیمالیاست و پیش بینی می کنند که با ادامه روند تخریبی جنگل ها ، بر شدت و تعداد سیل ها افزوده شود.
در منطقه مورد مطالعه این پژوهش انسان به طرق مختلف سعی در تغییر و تخریب پوشش گیاهی نموده است؛ انسان با ساختن باغات مصنوعی و جایگزینی آن با پوشش قدیمی منطقه، ساختمان سازی در دامنه های کوه و همچنین با جاده سازی در دل کوه باعث ورود گونه های علف هرز به منطقه شده است که این علف های هرز با پوشش گیاهی قدیمی منطقه رقابت می کنند و بر کمیت و کیفیت این گونه های گیاهی با ارزش اثر میگذارند و اگر دستکاری های انسان از حد معینی بگذرد احتمال جایگزینی علف های هرز با پوشش گیاهی قدیمی به وجود می آید. در منطقه مورد مطالعه در مکان هایی که انسان دست برده است گونه Silybum marianum (L.) Gaertn. به صورت غالب دیده می شود.
لیست علف های هرز منطقه در جدول ۳-۷ آورده شده است.
۴-۲- فیتو جغرافی
منطقه ممسنی از نظر فیتو جغرافی یک اکوتون بینابینی است که بین دو قلمرو هولارکتیک و پالئوتروپیک قرار گرفته است با توجه به نتایج حاصل ۴۴/۲۸% درصد از کل گونه ها را گونه های ایران- تورانی و ۱۰/۲۱% را گونه های ایران تورانی- مدیترانه ای تشکیل میدهد. اگر عناصر دو یا چند ناحیه ای را نیز که یکی از نواحی آن ایران- تورانی است لحاظ کنیم تقریبا ۲۷/۶۳% فلور ممسنی از ناحیه ی ایران- تورانی متاثر است.
۴-۳-۱- ناحیه ایران و تورانی
ناحیه رویشی ایران- تورانی با مساحتی حدود۱/۴% میلیون هکتار، جزء مناطق خشک و نیمه خشک بوده و قسمت عمده فلات مرکزی ایران را در بر گرفته است. نوسان حرارت در این ناحیه بسیار شدید است به نحوی که شدت حرارت تابستان در آن مشابه صحرا های آفریقا و سرمای زمستان آن از سرمای ناحیه ی مدیترانه شدید تر است. این ناحیه بر اساس شرایط توپوگرافی و ارتفاع به دو منطقه ی کوهستانی با آب و هوای سرد و منطقه ی جلگه ای با آب و هوای بیابانی و گرم و خشک تقسیم می شود. هر چند که شرایط جوی منطقه ای موجب پراکندگی و فاصله ی زیاد درختان شده اما به دلیل وسعت زیاد این ناحیه دارای گونه های گیاهی متنوع میباشد.
۴-۳- عناصر انحصاری
هر گونه گیاهی پراکنش اکولوژیک منحصر به فردی داشته و میزان معینی از تغییرات محیطی را تحمل می کند. دامنه انتشار هر گونه بسته به شرایط زیستی و میزان تحمل و سازش آن با محیط ممکن است محدود و یا وسیع باشد. گونه های گیاهی که دامنه انتشار محدود داشته و در یک ناحیه رویشی خاصی گسترش داشته باشند را گونه انحصاری (Endemic) آن منطقه میگویند. گونه های انحصاری عامل اصلی مرز بندی و تقسیم بندی سرزمینهای گیاهی بوده و در مطالعه جغرافیای زیستی کاربرد فراوان دارد (۲۴).
در ایران حدود ۸۰۰۰ گونه ، زیرگونه ، واریته و یا دورگه وجود دارد. شمار گیاهان انحصاری ایران ۱۷۲۷گونه می باشد که ۲۲ درصد کل فلور ایران را شامل می شود . گونه های در معرض خطر نابودی در میان بومزادها، گونه های نادر و جنس های تک گونه ای ایران یافت میشوند (۱۹).
گونه های انحصاری در منطقه نیز ۱۰گونه (۶۶/۴%) میباشد. در این بین جنس Astragalus L. دیده می شود که غنی ترین جنس از لحاظ تعداد گونه در ناحیه ایران- تورانی در ایران میباشد.
۴-۴- نتیجه گیری
در مجموع ۳۹۵ نمونه، متعلق به ۶۹ تیره، ۱۷۲ جنس و ۲۲۵ گونه جمع آوری، شناسایی و در هرباریوم دانشگاه شیراز بایگانی شدند. گیاهان دو لپه با ۵۷ تیره، ۱۴۲ جنس و ۱۸۷ گونه متنوع ترین گروه و پس از آن تک لپه ای ها با ۸ تیره، ۲۵ جنس و۳۴ گونه قرار دارند. نهانزادان آوندی با ۳ تیره، ۳ جنس و ۳ گونه و بازدانگان با ۱ تیره، ۱جنس و ۱ گونه در منطقه حضور دارند. غنی ترین تیره ها از نظر تعداد گونه به ترتیب Asteraceae (42 گونه)، Fabaceae( 23 گونه) و Poaceae (13 گونه) میباشند. متنوع ترین جنس های موجود در پوشش گیاهی منطقه Convolvulus L.، Plantago L. و Trifolium L. هر کدام با ۵ گونه و Allium L. با ۴ گونه است. از نظر کورولوژی بیشتر گیاهان به ناحیه ایران- تورانی تعلق دارند. از لحاظ شکل زیستی، تروفیت ها شکل زیستی غالب را در منطقه تشکیل می دهند. بر اساس سیستم EUNIS هفت زیستگاه اصلی در منطقه وجود دارد که در بردارنده: ۱- علفزار ۲- بوته‌زار ۳-درختچه‌زار ۴- درخت زار ۵- مناطق کم‌پوشش یا بی‌پوشش با بستر سنگی و صخره‌ای ۶- آبهای سطحی درون سرزمینی ۷- زیستگاه‌های کشت شده زراعی، باغبانی یا مسکونی میباشد. از مهم ترین ریز زیستگاه های بررسی شده در این پژوهش شیب ها میباشد. از عوامل اکولوژیکی که بر روی پراکنش گیاهان در زیستگاه های مختلف تاثیر به سزایی داشته است میتوان به عوامل اقلیمی و توپوگرافیکی و زیستی اشاره کرد.
