فصل اول : کلیاتی پیرامون موضوع مطرح در این رساله را به خود اختصاص داده است.
فصل دوم: به معرفی کوتاهی از عهد عتیق، عهد جدید و قرآن می پردازد.
فصل سوم : به بررسی تطبیقی مبانی فضایل اخلاقی-ایمانی در قرآن و عهدین پرداخته است.
در فصل سوم، مباحث زیر بیان می شود:
- بررسی «اخلاق» در قرآن، عهد عتیق و عهد جدید
- بررسی «ایمان» در قرآن، عهد عتیق و عهد جدید
- بررسی «مبانی اخلاق» در قرآن، عهد عتیق و عهد جدید
فصل چهارم : در این فصل به ترتیب زیر عمل می شود:
- بررسی تطبیقی «محبت» در قرآن، عهد عتیق و عهد جدید
- بررسی تطبیقی «صبر» در قرآن، عهد عتیق و عهد جدید
- بررسی تطبیقی «خوف» در قرآن، عهد عتیق و عهد جدید
- بررسی تطبیقی «امید» در قرآن، عهد عتیق و عهد جدید
- بررسی تطبیقی «شکرگزاری» در قرآن، عهد عتیق و عهد جدید
لازم به ذکر است که: مطالب بخشهای عهدین با استناد به آیات کتاب مقدس و منابعی چون قاموس کتاب مقدس، معجم اللاهوت الکتابی، دایره المعارف الکتابیه، دایرهالمعارف کتاب مقدس، دایرهالمعارف یهود، دایرهالمعارف اخلاق، تلمود و تفاسیر عهدین جمعآوری گردیده و در آخر هر بخش نتیجههای به دست آمده به صورتی منظم ارائه گردیده است. یادآور می شود که در بخشهای عهدین به خاطر قلّت منابع، تلاش گستردهای برای یافتن کتب مربوطه به عمل آمد و از منابع موجود در کنیسههای یهودیان و کلیساهای مسیحیان نیز استفاده گردید. همچنین به دلیل قلّت منابع فارسی در زمینه عهدین، برای توضیح مطالب به دایره المعارفهای انگلیسی نظیر: الیاده، هستینگ، دایره المعارف جوادییکا، کتب و مقالات لاتین بسیاری در زمینه اخلاق یهودی و مسیحی که جناب آقای دکتر قربان علمی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران– مشاور این رساله- و جناب آقای مهدی حبیب اللهی از دانشجویان دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان و عضو گروه پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیهی اصفهان، برای استفاده در این تحقیق در اختیار اینجانب گذاردند، مراجعه گردید. در این بخشها نیز به برخی از نظریه های مهم متکلمان یهودی و مسیحی اشاره گردیده ولی از ارائه نظریات فرق مختلف مسیحی خودداری و برای ترجمه آیات کتاب مقدس، از ترجمههای موجود در نرم افزار مژده استفاده شده است.
( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱- شرح موضوع تحقیق
اصطلاح «دین شناسی تطبیقی» که صورت مختصر شده «مطالعه تطبیقی دین» (Comparative religion) است، در اواخر قرن نوزدهم مترادف با اصطلاح آلمانی «علم دین» (religions wissen schaft) رایج شد (شارپ، ۱۳۷۳: ۳۴). این رشته علمی همچون بسیاری از دانشهای دیگر، از فرزندان عصر روشنفکری به شمار می آید. بنیانگذار این علم و نخستین مورخ ادیان مارکس مولر (۱۸۲۳-۱۹۰۰) محقق آلمانی است. وی برای اولین بار تلاش کرد تا به گونه ای علمی و منسجم به بررسی و مطالعه ماهیت دین بپردازد (همان). وظیفهی دین شناسی تطبیقی عبارت است از کنار هم نهادن دینهای متعدد به منظور مطالعه علمی و سنجیدهی آنها با یکدیگر تا در نتیجه ارزیابی قابل اعتمادی در مورد مدعیان و ارزشهای آنها حاصل شود (همان).
هدف دین شناسی تطبیقی تنها بررسی و تطبیق غیر مغرضانه ادیان در کنار یکدیگر است تا هر چه بیشتر پیروان ادیان را به یکدیگر نزدیک نماید، نه آنکه بر نقاط ضعف یا قوت هر دین تأکید نماید. بدون آشنایی کامل نسبت به ادیان مورد بحث نمی‌توان به این هدف نایل شد؛ بنابراین گام نخست، شناخت کامل هر دین و گام بعدی در کنار هم قرار دادن نقاط مشترک و گام سوم توجه به نقاط افتراق ادیان است تا بتوان از بسیاری از اختلافات و منازعات میان پیروان این ادیان جلوگیری نمود تا آنان بتوانند در محیطی توأم با آرامش و صفا در کنار یکدیگر زندگی کنند.
انسان موجودی است که از آغاز تا پایان زندگی خویش، به طور فطری به اخلاق و ارزشهای اخلاقی گرایش دارد و کمال و سعادت او، همواره با معیار فضایل و رذایل اخلاقی محک میخورد. خداوند خالق و آفریننده انسان است که بیتردید، بیش از هر کس دیگری، از این گرایش و نیاز مهم و اساسی او آگاه است. از این رو برای پاسخگویی به این نیاز عالی انسان، اساس همه کتابهای آسمانی و از جمله قرآن کریم را بر پایه ارزشهای اصیل اخلاقی در همۀ ابعاد و زمینه ها قرار داده است.
علمای اخلاق در یک تقسیم بندی اخلاق را به سه بخش نظری، تطبیقی و عملی تقسیم کرده اند:
الف- اخلاق نظری: در این بخش از اخلاق از فلسفه اخلاق یعنی از مبانی و زیر بنای اخلاق و معیار خوبی ها و بدی ها بحث می شود. به عنوان نمونه آیا اخلاق از امور نسبی است یا مطلق؟ آیا زیر بنای اخلاق، حسن و قبح ذاتی یا مصالح و مفاسد است؟ و … از زیر مجموعه های اخلاق نظری است پس اخلاق نظری از معرفت فلسفی نشأت می گیرد.
ب- اخلاق تطبیقی: در این بخش از اخلاق از مقایسه بین مکاتب و مقارنه دیدگاه های گوناگون بحث می شود. به عنوان نمونه آیا ذاتاً امکان دارد که بگوئیم اخلاق نظری وجود دارد یا نه؟ آیا مبنای نظریه ارسطو و افلاطون با نظریه فروید و دکارت متفاوت است و یا نظریه مسیحیت با اسلام متفاوت است و کدام یک صحیح است؟ و یا نظام احسن کدام است در این بخش مورد بررسی قرار می گیرد. در واقع این بخش متکفل بررسی مبانی نظریات اخلاقی و مقایسه آن ها با یکدیگر است.
ج- اخلاق عملی: مقصود از اخلاق عملی، آداب و دستور هائی خاص است که در مسیر تزکیه و تهذیب، التزام به آنها ضرورت دارد و از طریق عمل، فرد را به اهداف نزدیک می کند. البته منظور از عمل در اینجا اعم از اعمال قلبی (نیت، حب، بغض، سوء ظن، حسد و … ) و اعمال بدنی (سخاوت، عبادات، دفاع) است (مهدوی کنی، ۱۳۷۳: ۱۵). در اخلاق عملی یک سلسله دستورات وجود دارد که با عمل به آن ها ملکه اخلاق در انسان رشد کرده و فرد را متخلق به اخلاق نموده است.
اصلی ترین کتاب اخلاق عملی، قرآن کریم است. این کتاب مشتمل بر یک سری دستوراتی است، که علاوه بر بیان احکام شرعی، بر اخلاق نیز اشاره کرده است به گونه ای که تفکیک آن در پارهای موارد بسیار سخت است. در زبان اخلاقی قرآن، برخی از فضایل اخلاقی به صورت صفت و ملکهای نفسانی بوده و اختصاصی به حوزۀ خاصی از حوزه های زندگی انسانی ندارد، بلکه بر همۀ حوزه ها تأثیرگذار است. این قبیل صفات اخلاقی در دو گروه جای میگیرند؛ برخی از آنها نقش هدایت گری را در سیر معنوی و اخلاق انسان بازی می کنند، که در ساختار اخلاق قرآنی، ایمان به عنوان عالیترین صفت نفسانی هدایتگر مورد تأکید فراوان واقع شده و مفتاح همۀ صفات پسندیدۀ نفسانی و نیکیهای رفتاری به شمار می آید و گروهی دیگر صفت نفسانی عمل کنندهاند که در سایۀ صفت هدایتگر تحقق مییابند (دیلمی و آذربایجانی، ۱۳۸۷: ۶۴). مؤلفی دیگر، صفات مورد بحث را فضیلت های اخلاقی- ایمانی نام نهاده و آن را اینگونه تعریف نموده است: فضایل اخلاقی ایمانی، صفاتی هستند که با ایمان اسلامی ارتباط وثیقی دارند؛ به گونه ای که بدون ایمان به خداوند طرح آنها نیز بی معنا خواهد بود (داودی،۱۳۹۱: ۵۰).
از این رو، این رساله درصدد پیدا نمودن مفهومهای مشترک و همچنین موارد اختلاف میان قرآن و عهدین در موضوع فضایل اخلاقی ایمانی است و فضایل گروه دوم و سوم، بیرون از محدودۀ این رساله است. البته شایان ذکر است که این سه گروه به هیچ وجه مجزا از یکدیگر نیستند بلکه مرتبط با همدیگرند و این ناشی از این حقیقت است که نظام اخلاقی قرآن، الله محور است. هیچ مفهوم اخلاقی در قرآن جدا از مفهوم خداوند وجود ندارد و در حقیقت اخلاقیات انسانی در قرآن ظهور صفات حق تعالی در انسان است، به گونه ای که اگر رابطۀ صفات اخلاقی با خداوند قطع شود، صفات انسان، صفات الهی نخواهد بود و در نتیجه فاقد آثار دنیوی و اخروی و به ویژه کمالی خواهد بود (ایزوتسو، ۱۳۶۰: ۱۹).
نگارنده این پژوهش، بر این باور است که در این زمینه، نقاط مشترک بیش از نقاط اختلاف است. از این رو، با چنین هدفی سعی دارد تا فضایل اخلاقی ایمانی، هدف، مبانی و جایگاه آنها را در قرآن و عهدین – که اصلیترین کتاب در زمینه اخلاق عملی هستند- مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد؛ بدین ترتیب که ابتدا فضایل اخلاقی-ایمانی، در لغت و قرآن به همراه تفسیر موضوعی قرآن کریم از آیهالله جوادی آملی و اخلاق در قرآن از آیهالله مکارم شیرازی و تفاسیر اخلاقی موجود در نرمافزار جامعالتفاسیر، و کتب اخلاقی موجود در نرمافزار نورالجنان، همچون: معراجالسعاده، احیاءعلومالدین، اخلاق شبر، اخلاق ناصری و … و سپس در عهدین به همراه کتب تفسیری در این حوزه، نظیر: دایرهالمعارف کتاب مقدس، قاموس کتاب مقدس، معجماللاهوت الکتابی، دایرهالمعارف یهود، دایرهالمعارف اخلاق، تلمود، تفاسیر عهد جدید از ویلیام میلر، ویلیام بارکلی، سارو خاچیکی و … مورد بررسی قرار خواهد گرفت و پس از شناخت این فضایل در آیات قرآن و کتاب مقدس موراد اشتراک و اختلاف این دو دین در موضوع مورد نظر تجزیه و تحلیل و مورد ارزیابی قرار میگیرد.
ذکر این نکته ضروری است که قرآن کریم کتابی است که تماماً از سوی خداوند، بر پیامبر(ص) نازل شده و تمام الفاظ و کلمات به کار رفته در آن، عیناً کلام الهی است. به دیگر سخن، اسلام تنها دینی است که مستقیماً کلام خدا را در دسترس بشر قرارمی دهد و انسان را با سخن او آشنا می سازد؛ در حالی که دیگر ادیان، از چنین امر مهمی تهی بوده و حتی ادعای آن را ندارند. دکتر موریس بوکای می نویسد: «فرق اساسی دیگر میان مسیحیت و اسلام ـ در مورد کتاب های مقدس ـ این است که مسیحیت متنی ندارد که از طریق وحی نازل شده و تثبیت گردیده باشد؛ اما اسلام قرآن را دارد که با ضابطه بالا می خواند. قرآن بیان و گزاره وحیانی است که از طریق جبرئیل به محمد(ص) رسیده است. بر خلاف اسلام، اصول مذهبی مبتنی بر وحی در مسیحیت، بر پایه گواهی های متعدد و غیرمستقیم افراد انسانی استوار است و بر خلاف تصور بسیاری از مسیحیان، هیچ‌گونه قولی در دست نیست که واسطه نقل آن، یک شاهد عینی زندگانی عیسی(ع) باشد» (بوکای، ۱۳۶۴: ۱۲). توماس میشل ـ استاد الهیات و کشیش مسیحی ـ می نویسد: بر خلاف قرآن، کتاب مقدس مجموعه ای بین ۶۶ تا ۷۳ کتاب است که در طول ۱۵۰۰ سال تألیف شده و شمار بزرگی از مؤلفان ـ که تاریخ نام بسیاری از آنها را فراموش کرده ـ برای تهیه آن به عملیات پیچیده ای پرداخته اند (توماس، ۱۳۷۵: ۲۳). او همچنین می گوید: «اصولاً مسیحیان نمی گویند خدا کتاب های مقدس را بر مؤلفان بشری املا کرده است؛ بلکه معتقدند او به ایشان برای بیان پیام الهی به شیوه خاص خودشان و همراه با نگارش مخصوص و سبک نویسندگی ویژه هر یک، توفیق داده است» (همان: ۲۶). میشل اشاره می کند که نویسندگان کتاب های مقدس، معصوم نبوده و دچار محدودیت های علمی و تنگناهای زبانی بوده و به رنگ زمان خود در آمده بودند و لاجرم خطاهایی نیز در کتاب مقدس به یادگار نهاده اند: «گاهی این نویسنده بشری، نظریات غلط یا اطلاعات اشتباه آمیزی دارد که اثر آن در متن کتاب باقی می ماند» (همان: ۲۷).
اما این نکته، نباید ما را از توجه به نکات مثبت موجود در عهدین، غافل نماید. مرحوم علامه (ره) در تفسیر المیزان در عین اینکه در مقام بیان برتری و امتیاز دین اسلام نسبت به سایر ادیان است، زمانی که به هندوییزم میرسد، نکات مثبت موجود در این دین را یادآوری می کند و چنین میگوید: «یک دانشمند متفکر وقتى رسالههاى «اوپانیشاد» را مطالعه مىکند، تمام این رسائل، عالم الوهیت و شؤون مربوط به آن، از قبیل اسماء و صفات و افعال و … را طورى توصیف مىکند که امور جسمانى و مادى آن طور توصیف مىشود… . و لیکن در چند جاى آن رسالهها تصریح شده به اینکه عالم الوهى ذاتى است مطلقه و متعالى از اینکه حد و تعریفى آن را محدود کند، ذاتى است که داراى اسماء حسنى و صفات علیا از قبیل: علم و قدرت و حیات مىباشد، و ذاتى است منزه از صفات نقص و عوارض ماده و جسمانیت، ذاتى است که مثل او چیزى نیست، و تصریح می کند به اینکه او متعالی و دارای ذاتی یگانه است که نه از چیزی زاده شده و نه چیزی از او زاده شده است و او را همانند و مثلی نیست و تصریح می کند به اینکه حق آن است که غیر خداى تعالى هیچ کس و هیچ چیز عبادت نشود و به درگاه غیر خدا قربانى تقدیم نگردد بلکه سزاوار به عبادت، تنها او است و هیچ شریکى برایش نیست. » (طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۱۰: ۲۹۱).
قرآن کریم نیز در سنجش عقاید و اعمال پیروان دیگر ادیان، نگاهی مثبت دارد؛ قرآن تلاش می کند تا سخن حقی که بین همه ادیان مشترک است (آلعمران، ۳/ ۶۴) روشن گردد، و این حق مبنای گفتگو قرار گیرد. آیات قرآن، نه تنها عقاید و اعمال دیگر ادیان را یکسره باطل نمیداند (مائده، ۵/ ۴۳ و ۴۷)، بلکه آنها را بر اساس میزان عملی و اعتقادیشان، دستهبندی می کند. معیار قرآن مجید در عصر حاضر به نزدیکی و گفتگوی بین ادیان مختلف کمک می کند (سلیمانی اردستانی، ۱۳۸۷: ۱۱۰).
۱-۲- اهداف تحقیق
الف) هدف اصلی:
-
- شناخت و تحلیل نقاط مشترک و مورد اختلاف فضایل اخلاقی ایمانی در قرآن و عهدین.
ب) اهداف فرعی:
-
- اثبات وجود نقاط اشتراک زیاد میان قرآن و عهدین در حوزه ی فضایل اخلاقی ایمانی.
-
- تجزیه و تحلیل هدف، مبانی، جایگاه و درجه اهمیت فضایل اخلاقی ایمانی در قرآن و عهدین.
۱-۳- فرضیات یا پرسشهای تحقیق
-
- مفهومهای مشترک و مورد اختلاف میان قرآن و عهدین در زمینه فضایل اخلاقی ایمانی چیست؟
-
- آیا وجوه اشتراک میان قرآن و عهدین در حوزه ی فضایل اخلاقی ایمانی در حدی است که بتوان آن را اساس گفتگو میان پیروان ادیان قرار داد؟
-
- هدف، مبانی و جایگاه و درجه اهمیت فضایل اخلاقی ایمانی در قرآن و عهدین چگونه تجزیه و تحلیل شده است؟
۱-۴- پیشینه تحقیق
-
- اشرفی (۱۳۸۷): کتابی با عنوان «اخلاقیات تطبیقی: عهد جدیدی-قرآنی» ؛
-
- جیمز. م. گوستافسون (۱۳۸۰): مقالهای با نام «اخلاق مسیحیت»؛
-
- صدر (۱۳۸۱): مقالهای با عنوان «قرآن و عهدین، نقاط همسو و ناهمسو»؛
-
- مناخیم کلنر (۱۳۸۲): مقالهای با عنوان «اخلاق یهودی»؛
- دنیز ماسون (۱۳۸۵): کتابی با نام «قرآن و کتاب مقدس درونمایههای مشترک» است که توسط فاطمهالسادات تهامی به فارسی ترجمه شده است؛
