جنس آویشن^[۴] ازجمله پرکاربردترین گیاهان داروئی بوده که به دلیل دارا بودن ترکیبات شیمیائی فراوان با کاربردهای داروئی، ضدعفونی‌کننده، غذائی و صنعتی، از اهمیت بسیار بالائی برخوردار است. بیش از ۳۰۰ گونه از این جنس مورد شناسائی قرار گرفته است که عمدتاً بومی نواحی مدیترانه‌ای بوده و به صورت گیاهی چندساله تا ارتفاع ۲۵۰۰ متری از سطح دریا قابل رشد است (زرگری، ۱۳۷۰). گیاهان این خانواده به نحو عمده در بن چوبی و معطر و همیشه سبز می‌باشد که از گیاهان خوشبوست و آن را مظهر و نماد مرگ می‌دانند. چون اعتقاد بر این است که ارواح مردگان در گل‌های این گیاه به آرامش می‌رسند. این گیاه تفاوت‌های ژنتیکی فراوانی از نظر سطح پلوئیدی و خصوصیات تاکسونومیکی نشان می‌دهد، به گونه‌ای که سطوح پلوئیدی دیپلوئید تا تتراپلوئید با پایه ژنتیکی مختلف در آن یافت می‌شود. اکثر گونه‌های جنس آویشن از نظر ژنتیکی سازگار بوده و به‌دلیل سهولت هیبریداسیون بین‌گونه‌ای، هیبریدهای بارور فراوانی در این جنس وجود دارد که تنوع ژنتیکی بالائی در آن ایجاد نموده است. وجود گونه‌های فراوان و همچنین اینترگرسیون موفق بین گونه‌ای سبب سازگاری و پراکندگی وسیع در این جنس شده است. علاوه‌ بر روش‌های سنتی، تکنیک‌های جدید اصلاحی نظیر انتخاب به کمک نشانگر، مهندسی ژنتیک (انتقال ژن) و کشت بافت گیاهی در جهت بهبود خصوصیات فیتوشیمیائی و عملکرد در این گیاه داروئی به کار برده می‌شود(رضوانی مقدم، ۱۳۸۶).
۱-۲- اهداف:
از آویشن شیرازی در صنایع غذایی، دارویی، بهداشتی و آرایشی استفاده متنوعی می‌شود. روغن آویشن دارای خواصی نظیر ضدباکتریایی و ضدقارچی، ضد اسپاسم، بادشکن ، ضدعفونی کنند، ضدکرم، ضدروماتیسم ، خلط‌آور، آنتی اکسیدان، نگه دارنده طبیعی غذا و تأخیر دهنده پیری پستانداران می‌باشد و جایگاه خاصی در تجارت جهانی دارد (مالیک وهمکاران^[۵]،۱۹۸۷، جیمز وهمکاران^[۶]، ۱۹۹۲).
گیاه آویشن شیرازی بومی ایران می‌باشد و در اقسا نقاط کشور به منظور استفاده در صنایع دارویی کشت می‌گردند. باور عموم بر این است که این گیاهان خواص دارویی بارزتری از سایر گونه‌های آویشن دارند. برای پی بردن به اهمیت منطقه قرق در رویش و پرورش این گیاه، مقایسه ترکیبات عمده اسانس در منطقه قرق در سه مرحله رویشی(قبل از گلدهی، گلدهی و تشکیل بذر) و مقایسه با پژوهش‌های انجام شده در منطقه آزاد تحت شرایط یکسان آزمایشگاهی اعمال شد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

هدف اصلی تحقیق بررسی اسانس گونه آویشن شیرازی(Zataria multiflora) استخراجی منطقه مورد مطالعه در مراحل مختلف فنولوژی واستفاده از اسانس به عنوان ماده ضدعفونی کننده طبیعی در صنایع داروسازی است. و از اهداف جزئی می‌توان به مواردی چون بررسی و مقایسه اجزای تشکیل دهنده اسانس در گیاه آویشن شیرازی منطقه قرق در سه مرحله رویشی(قبل از گلدهی، گلدهی و تشکیل بذر)، اندازه گیری درصد ترکیبات مختلف آویشن در مراحل مختلف فنولوژی در منطقه قرق، مقایسه درصد ترکیبات اسانس بین مراحل مختلف فنولوژی در منطقه قرق ، مقایسه درصد ترکیبات اسانس بین مراحل مختلف فنولوژی در منطقه قرق و منطقه آزاد اشاره نمود.

• • 1. 1. فرضیه:

     

• • اسانس گیاه آویشن منطقه مورد مطالعه در مراحل مختلف فنولوژی از لحاظ درصد و ترکیبات اسانس متفاوت است.

• • اسانس گیاه آویشن منطقه مورد مطالعه با مناطق آزاد از لحاظ ترکیبات تشکیل دهنده یکسان نمی‌باشد.

• • درصد اسانس گیاه آویشن منطقه مورد مطالعه با مناطق آزاد یکسان نمی‌باشد.

- گیاه مرتعی-دارویی آویشن دارای ترکیبات شیمیایی با ارزشی است.
- گیاه مرتعی-دارویی آنغوزه دارای پتانسیل‌های بالقوه در زمینه صادرات غیر نفتی ‌به‌شمار می‌رود.
۱-۴-ویژگی‌های گیاهی
۱-۴-۱-راسته نعناع^[۷]
گیاهان این راسته از گیاهان پیوسته گلبرگ ۴ پیرامونی با تخمدان فوقانی ۲ برچه بوده، که از مهم‌ترین گیاهان این راسته می توان به نعناع، بارهنگ و شاه پسند اشاره کرد (بقالیان و نقدی بادی، ۱۳۷۹).
۱-۴-۲- تیره نعناع سانان^[۸]
تیره نعناع‌سانان گیاهانی علفی، درختچه‌ای یا درختی، ساقه اغلب در برش عرضی چهار گوش، اغلب دارای ایریدوئید و گلیگوزیدهای فنلیک. کرک‌ها سر غده‌ای، با روغن‌های اتری (از جمله ترپنوئیدها) و ساده، غیرغده‌ای، در صورت وجود کرک‌های غیرغده‌ای به‌طور معمول چند سلولی (یک ردیفی) یا مخلوطی از کرک‌های چند سلولی و تک سلولی. برگ‌ها به طور معمول متقابل، کاسبرگ‌ها به طور معمول ۵ عدد، پیوسته، کاسه شعاعی تا دو طرفه، لوله‌ای، فانوس مانند، یا قیف مانند، پایا، گلبرگ‌ها ۵ عدد پیوسته، به طور معمول ۲ لبه، لوب‌ها همپوش. پرچم‌ها ۴ عدد، دی دینام تا مساوی، گاهی تحلیل رفته به ۲ عدد، دانه‌های گرده سه شیاری یا شش شیاری، برچه‌ها ۲عدد، پیوسته، تخمدان فوقانی، بدون لوب تا عمیقاٌ ۴ لوبه، ۲حجره‌ای اما به علت ایجاد دیواره‌های کاذب ۴ حجره‌ای به نظر می‌آیند، تمکن محوری، خامه در راس تقسیم شده، انتهایی تا زیر تخمدانی، کلاله ۲عدد، ریز و ناپیدا در نوک شاخه‌های کلاله. تخمک‌ها ۲عدد در هر برچه (یعنی در هر حجره ظاهری ۱عدد) روی ساقه و برگ‌ها را کرک‌های ترشحی مفروش می‌کند که حاوی اسانس می‌باشد و چون جدار آن‌ ها شکافته گردد اسانس از درون آن به خارج پراکنده می‌شود و فضای اطراف را معطر می‌سازد (جود، ۱۳۸۶).
این تیره دارای ۲۵۸ جنس و ۶۹۷۰ گونه می‌باشد، این تیره شامل گونه‌های زیادی است که به علت تولید اسانس یا استفاده از آن‌ ها به عنوان ادویه از نظر اقتصادی با ارزش می‌باشد از جمله: پونه، نعناع^[۹]، اسطوخودوس، پونه‌سا^[۱۰] ، ریحان^[۱۱] ، مرزنگوش^[۱۲] ، رومارن^[۱۳] ، مریم گلی، سالوی^[۱۴] ، مرزه^[۱۵] و آویشن^[۱۶].
تیره نعناع‌سانان^[۱۷]یکی از بزرگ‌ترین تیره‌های گیاهی است که دارای پراکنش جهانی بوده (به‌غیر از مناطق قطب شمال و جنوب) و دارای حدود ۲۰۰ جنس و دو تا پنج هزار گونه از بوته‌های معطر و درختچه‌های کوتاه است. اغلب گیاهان این تیره، تولید‌کننده ترپن‌ها و انواع ترکیبات دیگر هستند که این ترکیبات را (به طور عمده) در غدد اپیدرمی برگ‌ها، ساقه‌ها و اندام‌های زایشی ذخیره می‌کنند (بقالیان و همکاران، ۱۳۷۹).
از بین گیاهان دارویی، تیره نعناع اهمیت زیادی دارد و گونه‌های مفید این تیره در پاره‌ای از درمان‌ها استفاده می‌شوند، بعضی به مصرف اسانس‌گیری می‌رسند، تعداد زیادی از آن‌ ها برای تغذیه استفاده می‌شوند، یا به علت دارا بودن گل‌های زیبا و معطر پرورش می‌یابند و یا به دلیل داشتن اثرات ضدمیکروبی در طب سنتی کاربرد دارند(مرمتی و همکاران^[۱۸]، ۲۰۰۴).
۱-۴-۳- ویژگی‌های گیاه شناسی جنس آویشن
آویشن‌ها گیاهانی چند ساله بوته‌ای و بالشتکی یا کپه‌ای با فرم افراشته، خیزان، خمیده و یا خزنده و علفی هستند. اصولاً گیاهانی کوتاه قد هستند و ارتفاع آن ها کمتر از ۵۰ سانتی‌متر است. البته بندرت گونه‌هایی با ارتفاع بیشتر نیز وجود دارند. ساقه‌ها ممکن است مشخصاً چهار گوش و یا کم و بیش چهارگوش و یا با سطح مقطع گرد باشند. معمولاً ساقه پوشیده از کرک است که به حالت‌های مختلف سطح ساقه را می‌پوشاند، در گروهی از گونه‌ها کرک‌ها به صورت یکنواخت تمام سطح ساقه را می‌پوشاند، در گروهی دیگر کرک‌ها تنها در دو سطح متقابل وجود دارند که این حالت به‌طور معمول در گروه با ساقه‌های چهار گوش دیده می‌شود و بالاخره در گروه سوم کرک‌ها تنها در محل حاشیه ساقه چهارگوش یا به عبارت دیگر در چهار وجه ساقه وجود دارند. گونه‌های Thymus اکثراً دارای ساقه‌های پوشیده از کرک‌های یکنواخت در تمام سطح‌شان هستند و تنها یک گونه دارای کرک در سطوح موازی از ایران گزارش شده است که آن nummularis T. است. غده‌های ترشحی معمولاً در سطح ساقه دیده نمی‌شوند و اصولاً کرک‌های ساقه، ساده و بدون غده‌اند، امّا گاهی تعدادی غده ترشحی نقطه مانند در سطح ساقه دیده می‌شوند.
برگ‌ها: متقابل و به شکل‌های مختلف از خطی تا دایره‌ای دیده می‌شوند و ممکن است در حاشیه مسطح و یا تاخورده با لبه‌های به طرف بیرون برگشته باشند. برگ‌ها در بعضی از گونه‌ها بتدریج به طرف انتهای شاخه کمی بزرگتر هستند، به عبارت دیگر برگ‌های قاعده گل آذین کمی بزرگ‌تر از برگ‌های ساقه‌ایست. به‌‍‌طور معمول برگ‌ها دارای دمبرگ‌های کوتاه هستند و یا ممکن است بدون دمبرگ باشند. در محور برگ‌ها در محل اتصال برگ به ساقه تعدادی برگ کوچک وجود دارد. یکی از ویژگی‌های بارز در برگ‌های آویشن وجود رگبرگ‌هاست که به عنوان یک صفت کلیدی در شناسایی گونه‌ها به کار برده می‌شوند.
گل آذین: به طور معمول انتهایی به شکل کروی، بیضوی در انتهای شاخه‌ها دیده می‌شود که از چرخه‌های متراکم گل تشکیل شده و گاهی یک یا دو چرخه با فاصله نسبت به چرخه انتهایی به صورت چسبیده به ساقه و یا گاهی با دم گل‌آذین مشخص به چشم می‌خوردند. در تعدادی از گونه‌ها ازجمله
T. Armeniacus گل آذین به صورت خوشه‌ای مرکب دیده می‌شود و یا ممکن است چرخه‌های گل تماماً با فاصله نسبت به یکدیگر قرار گرفته باشند.
براکته‌ها: معمولاً خطی و یا سرنیزه‌ای، بدون کرک و یا پوشیده از کرک به شکل‌های مختلف می‌باشند.
گل‌ها: به شکل نر و ماده و یا ماده هستند. گل‌های ماده فاقد پرچم‌های بارورند، دارای دمگل و یا بدون دمگل و به رنگ‌های صورتی، سفید، قرمز، ارغوانی و بنفش هستند.
کاسه گل: دارای ۵ دندانه است که در دو لبه مشخص وجود دارند. لبه بالایی با سه دندانه کوتاه مثلثی یا سرنیزه‌ایی که در حاشیه ممکن است دارای کرک‌های مژه‌ای و یا کرک‌های ساده تک سلولی پراکنده و یا فاقد کرک باشند، لبه پایینی کاسه گل دارای دو دندانه باریک و مژه‌دار است که این صفت در جنس آویشن ثابت است و تمام گونه‌ها دارای کاسه با دندانه‌های پایینی خطی و مژه دارند و این دندانه‌ها به طور معمول به طرف داخل خمیده‌اند و در موارد استثنائی صاف و بدون خمیدگی هستند، این دندانه‌ها بلندتر از دندانه‌های بالایی هستند. گلوی کاسه دارای یک دسته کرک سفید و ریش مانند می‌باشد. کرک‌ها و غده‌های ترشحی از نوع کرک‌ها و غده‌های برگ روی کاسه گل دیده می‌شود.
جام گل: دارای دو لبه مشخص است. لبه بالایی دارای یک بریدگی کوتاه در وسط است و لبه پایینی دارای سه لوب کم و بیش یک شکل و یک اندازه است. روی لبه پایینی گاهی تعدادی کرک دیده می‌شود و همچنین در سطح بیرونی گل غده‌های ترشحی و کرک به‌طور پراکنده وجود دارند. به طور معمول جام گل کمی از کاسه بیرون می‌آید و یا ممکن است مشخصاً از کاسه بلندتر باشد. اصولاَ اندازه گل‌ها بین ۴ تا ۱۰ میلی‌متر است. تعداد پرچم‌ها در آویشن‌ها ۴ عدد است که دو تا بلندتر هستند. تولید گرده در پرچم‌ها کم است.
دانه گرده: در این جنس دارای شکل یکنواختی است و مانند سایر جنس‌های زیر تیره Nepetoideae دارای شش شیار و جورقطب هستند. انواع هشت و یا چهار شیاری نیز استثنائاً دیده شده‌اند. سطوح بین شیارها معمولاً یک اندازه، امّا در مواردی شیارهای نابرابر به طور یک در میان کوچک و بزرگ وجود دارند، دانه‌های گرده کم و بیش کروی هستند، تزئینات سطح گرده معمولاً از نوع شبکه‌ای، شبکه‌ای مرکب و یا بندرت دارای سطح صاف هستند.
مادگی: از تخمدان چهار خانه ساخته شده که تبدیل به میوه چهار فندقه‌ای می‌گردد. به طور معمول هر چهار فندقه کامل و رسیده می‌شوند ولی در مواردی ممکن است یک یا دوتای آن‌ ها تحلیل رفته و رشد کامل نداشته باشند. اندازه فندقه‌ها بین ۱ تا ۲ میلی‌متر است و کروی یا تخم مرغی پهن هستند. خامه بلندتر از لوله جام گل و دارای کلاله دو شاخه، و هم سطح با پرچم‌هاست.
اعداد کروموزومی: در این جنس بسیار متنوع است. حالت‌های پلی‌پلوئیدی شامل تترا و هگزا پلوئید گزارش گردیده است. عدد پایه کروموزومی X= 7است. اعداد کروموزومی ۲۴ =۲n تا ۹۰=۲n برای گونه‌های Thymus گزارش گردیده است. ولی معمول‌ترین اعداد کروموزومی ۶۰, ۵۶, ۳۰, ۲۸ = ۲n می‌باشند. همچنین گزارش‌هایی از سطوح پلوئیدی متفاوت در یک گونه وجود دارد. آنیوپلوئیدی پدیده مهمی در دوره تکامل جنس بوده است و عامل تغییرات در عدد کروموزومی می‌باشد. بعضی از مطالعات نشان داده است که جمعیت‌های متفاوت یک گونه اعداد کروموزومی متفاوتی دارند (جم‌زاد، ۱۳۸۸).
آب و هوا و خاک: آویشن، آب و هوای ملایم متمایل به گرم و خاک‌های با زه‌کشی رو به آفتاب را ترجیح می‌دهد. در آب و هوای سرد تنها یک سال دوام می‌آورد. در ایران تقریبا در تمام مناطق معتدل می‌روید و گونه T.communis آن را در مزارع نیز می‌توان تکثیر نمود. در باغ‌ها به عناوین گیاه زمینی گل‌دار زیبا در حاشیه چمن‌ها و در Rock garden کاشته می‌شود. تکثیر آن با قلمه و یا بذر صورت می‌گیرد و فواصل بوته‌ها در محل اصلی بین خطوط کاشت ۱ متر و بین بوته‌ها ۳۰ سانتی‌متر مناسب است. وجین علف‌های هرز برای رشد آن ضروری است. قلمه آویشن از ریشه‌جوش‌های آن در اردیبهشت تهیه و کاشته می‌شود و اگر با بذر تکثیر ‌شود بین اسفند تا خرداد هر وقت می‌توان آن را کاشت. هر چند گیاهی است چند ساله و دایمی، ولی بهتر است مزرعه آن هر سه سال یکبار به کلی برداشت شده شخم خورده و کشت آن تجدید شود تا بوته‌ها قوی، پر برگ شده و گل بدهد. گل‌های آویشن در اواخر خرداد و اوایل تیر ظاهر می‌شود و برداشت گیاه برای مصارف طبی و ادویه‌ای باید زمانی که شکوفه‌ها تازه ظاهر شده‌اند، انجام شود و شکوفه‌ها و برگ‌ها و ساقه‌های نازک آن تا حد ۱۲-۱۰ سانتی‌متر از سر بوته برداشت شود که بعداً آن‌ ها را در سایه خشک کرده و نگه‌داری نمایند.
گلدهی و گرده‌افشانی: اغلب گونه‌های جنس آویشن به گروه گیاهان Gynocioecious تعلق دارند (میرجلیلی، ۱۳۸۲). گرده‌افشانی در آویشن به صورت Entomophilous بوده و گل‌های معطر آن توسط حشرات ریز و زنبورهای کوچک گرده‌افشانی می‌شوند (آئینه‌چی، ۱۳۶۸؛ دوازده‌امامی، ۱۳۸۶؛ شاهرخی، ۱۳۷۵). آویشن دارای پایه‌های (گل‌ها) ماده و دوجنسه بوده و گل‌های ماده به‌طور محسوسی کوچک‌تر از گل‌های دوجنسه هستند و این اختلاف اندازه در گونه‌های مختلف متفاوت می‌باشد(بِل و همکاران^[۱۹]، ۱۹۸۰).
از آن‌جائی‌که گیاه آویشن یک گیاه پایا و چندساله می‌باشد، نوع گونه، ژنتیک، نوع اقلیم و شرایط محیطی و تغذیه‌ای، تاثیر بسیار زیادی بر میزان عملکرد و اسانس گیاه خواهد داشت(کوبو و همکاران^[۲۰]، ۱۹۸۲ .، هادایب و همکاران^[۲۱]،۲۰۰۲٫، جردن و همکاران^[۲۲]، ۲۰۰۳).
درصد گل‌های دوجنسه در جوامع مختلف به طور متوسط ۶۰% می‌باشد که این گل‌ها از نظر ژنتیکی کاملاً خودسازگار هستند، با این وجود خودگشنی بندرت صورت می‌گیرد و میزان آن بین ۵۰-۰ % گزارش شده است (قاسمی دهکردی و همکاران، ۱۳۸۰؛ میر جلیلی، ۱۳۸۲) در این گیاه ویژگی‌های جنسی گل توسط ژن‌های هسته‌ای و سیتوپلاسمی کنترل می‌شود (زرگری، ۱۳۷۰) و تنوع بسیار بالائی از نظر درصد گل‌های نرعقیم از ۵% تا ۹۵% مشاهده می‌شود که براساس مطالعات انجام گرفته صفت نرعقیمی در آویشن به صورت ژنتیکی-سیتوپلاسمی کنترل می‌شود (قاسمی دهکردی و همکاران، ۱۳۸۰).
آویشن گیاهی است که به فرانسویThym ، به انگلیسیThyme، در فارسی «آویشن» و در کتب طب سنتی فارسی با نام «حاشا»، «اوشن» و «صعتر الحمیر» نام برده شده، در مناطق مختلف ایران گونه‌های مختلف با اسامی محلی متفاوتی شناخته می‌شود، از جمله در همدان آن را «آزربه» در اطراف تهران «آویشن یا آویشم» و در طالقان «زروه»، در آذربایجان و مناطق ترکی زبان «ککلیک اوتی» یا «کاکله اوتی» و در سایر مناطق «صعتر»، «اوشن»، «اشمه کوهی» و «سی سنبر» و «سوسنبر» نامیده‌ می‌شود. این جنس در ترکیه دارای ۳۷ گونه، شوروی سابق ۳۶ گونه، فلور ایرانیکا ۱۷ گونه و فلور ایران ۱۴ گونه می‌باشد. در کشور ایران، بیشتر گونه‌ها در شمال و غرب پراکنده هستند (میرجلیلی، ۱۳۸۲).
در ایران ۱۴ گونه مختلف از این جنس در بخش‌های مختلف کشور رویش طبیعی دارد که در این میان ۴ گونه T. Carmanicus، T.persicus، T.trautvetteri وT. Daenensis انحصار ایران هستند (زرگری، ۱۳۷۰).
۱-۴-۴- جنس‌های آویشن:
سه جنس در خانواده نعناعیان به نام آویشن معروف هستند:
۱- جنس Zateria
۲-جنس Ziziphora
۳-جنس Thymus
۱-۴-۴-۱- جنس Zataria:
جنس Zateria برگ‌های پهنی دارد و کاسه گل‌اش تخم‌مرغی شکل با پنج دندانه‌ی مساوی است آویشن شیرازی یا Z. Multiflora گونه ی معروف این جنس است، که به آویشن برگ پهن معروف است. گیاهی است که در جهان پراکندگی محدودی دارد و بیشتر در ایران، افغانستان و پاکستان می‌روید.
آویشن شیرازی، سر شاخه‌های گل دار خشک شده گیاه Zataria multiflora Boiss. از خانواده نعناع است که حداقل واجد ۶/. درصد اسانس (حجم/وزن) است.
در خانواده نعناع بالغ بر ۲۰۰ جنس و حدود ۴۰۰۰ گونه وجود دارد که معمولاً دارای اسانس هستند. سابقه انتشار آن در منطقه مدیترانه بوده و گیاهان معروفی چون نعناع، اسطوخودوس، بادرنجبویه، مریم گلی، آویشن، مرزه، ریحان، مرزنجوش و آویشن شیرازی در این خانواده قرار دارند(شریعت، ۱۳۸۲).