امپراتور نیز با لشکریانش درگیر جنگ شد و بر روی پل جنگ در گرفت. هنگام غروب دو طرف از جنگ دست کشیدند. شب هنگام شهربراز عقب نشینی کرد و امپراتور نیز به شهر سباستیا ^[۷۶۶]رفت و زمستان را در آن­جا ماند. خسروپرویز دستور داد تا اموال کلیساهایی که در اختیار ایرانیان بود توقیف شود و مسیحیان را مجبور کرد تا نسطوری شوند تا به هراکلیوس ضربه بزند.^[۷۶۷]
در مورد اموال کلیسا رویدادنامه­ی ۱۲۳۴م گزارش می­ کند که خسروپرویز پس از فتح آنکارا و جزایر دریایی بسیار، از پیروزیهایش مغرور شد، و دستور داد که تزئینات کلیسای بزرگ ادسا را نزد او به ایران بفرستند، اما دلیل این اقدام را مشکلی می­داند که بین کورش^[۷۶۸] فرماندار و شهر و مردم آن به وجود آمده بود. در نتیجه کورش گنج تمام معابد کلیسا از جمله کلیسای بزرگ شهر را توقیف کرد و نزد خسروپرویز فرستاد.^[۷۶۹]
۴-۲-۱ حمله­ی خزرها و هراکلیوس به ایران و محاصره­ی قسطنطنیه به وسیله­ ایرانیان در سال ۶۲۶م
تئوفانس سپس به حوادث سال ۶۲۶م می پردازد. بر طبق روایت او در این سال خسروپرویز لشکری پنجاه هزار نفره را به نام نیزه­داران طلایی به فرماندهی شاهین بر علیه هراکلیوس فرستاد، و باقی­مانده­ی لشکرش به فرماندهی شهربراز را برای حمله به قسطنطنیه فرستاد؛ با این ایده که با آوارها متحد شوند. هراکلیوس با شنیدن این خبر نیروهایش را به سه بخش تقسیم کرد. بخشی را برای محافظت از پایتخت فرستاد. بخشی دیگر را به فرماندهی برادرش تئودور به مقابله با شاهین فرستاد، و خودش به لازیکا رفت و ترک­های شرقی که خزر نامیده می شوند، را به اتحاد دعوت کرد. در این میان طوفانی از تگرک بر لشکریان شاهین بارید، و بسیاری از آن­ها را بر زمین زد؛ در حالیکه رومیان از هوای خوب لذت بردند، و ناگهان به ایرانیان حمله کردند، و بسیاری را کشتند. خسروپرویز با شنیدن این خبر از شاهین ناراحت شد، و شاهین به خاطر ناراحتی زیاد مریض شد و فوت کرد. طبق دستور خسروپرویز بدن او را در نمک نزدش فرستادند، و با این که مرده بود با آن بد رفتار کرد. خزرها نیز از طریق دروازه­های کاسپی به آذربایجان در ایران حمله کردند. رهبر آن­ها زیبل ^[۷۷۰]بود، که پس از خاقان مقام دوم را داشت. آن­ها شهرها و روستاهای بسیاری را ویران کردند و سوزاندند، و اسیران ایرانی بسیاری گرفتند. امپراتور نیز به دیدار شان شتافت. زیبل برای دیدار او رفت، و گردنش را بوسید، و ادای احترام کرد؛ در حالیکه ایرانیان از فراز شهر تفلیس شاهد ماجرا بودند. زیبل پسر نوجوانش را به حضور شاه آورد، و او با امپراتور صحبت کرد. زیبل ۴۰۰۰۰ مرد شجاع را به امپراتور داد و خودش به سرزمینش بازگشت. امپراتور با برداشتن این مردان به سمت خسروپرویز پیش رفت.^[۷۷۱] همانگونه که پیشتر اشاره شد میخاییل سوری و رویدادنامه­ی ۱۲۳۴م نیز این کمک ۴۰۰۰۰ نفری را تایید می­ کنند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

موسی داسخورانتسی نیز ماجرای حمله­ی هراکلیوس به همراه متحدین خزر یا ترکش را به ایران گزارش می­ کند. بر طبق روایت او به دستور هراکلیوس دسته­های بسیاری از خزرها به قفقاز حمله کردند خسروپرویز سفرایی را نزد آن­ها فرستاد تا این جملات را به آگاهی آنان برسانند:
«به دستور چه کسی وارد سرزمین من شده اید؟ ]آیا این به دستور هراکلیوس بود[ که در اطراف جزایر غربی پرسه می­زد و از من می­گریخت؟ اگر شما احتیاج به طلا و نقره و سنگ­های قیمتی و پارچه و رداهای ارغوانی گلدوزی شده با طلا و دارای روکش مروارید بودید، من می­توانستم دو برابر آن­چه را که او برایتان فراهم کرده است فراهم کنم. بنابراین به شما می­گویم: حملاتتان به من را به خاطر تقاضاهای بیهوده­ی ]هراکلیوس[ تکرار نکنید. اگر تکرار کنید به اختیار خودتان است، اما باید پیشاپیش به شما بگویم که چه خواهم کرد. برای این که او را مجبور کنم که با اتحاد با شما ] چیزی را که از من گرفته است[ تسلیم کند، فرمانده­ی بزرگ و پیروزم شهربراز و دو تن از جنگجویان شجاعم شاهین و کرتاکارن^[۷۷۲] به همراه هزاران سرباز مسلحم و ده­ها هزار از کسانی را که بر علیه غرب فرستادم احضار می­کنم. من او را شکست می­دهم و از سرزمینم بیرون می­کنم. آن­گاه افسارهای آن­ها را به سمت شرق می­گردانم و با تمام قدرت به شما حمله می­کنم، و شما را رها نمی­سازم و استراحت و مهلتی به شما نمی­دهم، تا زمانیکه تا آخر زمین تعقیبتان کنم. آن­گاه شما طبیعت احمقانه و خطرناک کارهایتان را در می­یابید، اما پس از آن کجا باید این جمعیت بسیار ]از سپاهیانم[ را رهبری کنم و فرمان استراحت دهم؟ کدام سرزمین در برابر آن­ها قادر به مقاومت خواهد بود؟ اگر نه (نفهمید و عقب نشینی نکنید[، من بر طبق چیزهایی که برایتان توضیح دادم، عمل خواهم کرد».^[۷۷۳]
موسی داسخورانتسی ادامه می­دهد که خزرها به خاطر این تهدید حملاتشان را در آن سال متوقف کردند، و از همان گذرگاهها بازگشتند، اما مجدداً شاهزاده­ای از خزرها با دیدن غنائم بدست آمده در گذشته دوباره تصمیم گرفت خودش حمله کند.^[۷۷۴]
وقفه در حملات خزرها یا ترک ها در روایت تئوفانس نیز وجود دارد، که البته از نظر زمانی بین آن دو اختلاف وجود دارد. بر طبق گزارش تئوفانس در آخرین سال حکومت خسروپرویز هراکلیوس به همراه ترک­ها در زمستان حمله را آغاز نمود، اما ترک­ها به خاطر زمستان و حملات مکرر ایرانیان امپراتور را رها کردند و به تدریج به سرزمین خود بازگشتند.^[۷۷۵]
در مورد محاصره­ی قسطنطنیه در سال ۶۲۶م تئوفانس گزارش خلاصه­ای ارائه می­دهد، مبنی بر اینکه در حالیکه شهربراز به خالکدون حمله کرد آوارها از طریق تراکیه به قصد تصرف قسطنطنیه به آن­جا آمدند. آن­ها ماشین­های محاصره و قایق­های بسیاری به همراه داشتند، اما پس از محاصره­ی آن به مدت ده روز با قدرت خداوند و کمک مریم مقدس شکست خوردند، و به کشورشان بازگشتند. اما شهربراز که مشغول محاصره­ی خالکدون بود آنجا را ترک نکرد و زمستان را در همان مکان اقامت کرد.^[۷۷۶]
منابع اصلی دیگر در رابطه با ماجرای محاصره­ی قسطنطنیه، رویدادنامه­ی پاک که معاصر با آن بوده است، تئودور سینکلوس، جرج پیسیدیا، آخرین شاعر به سبک یونانی باستان و معاصر با هراکلیوس ^[۷۷۷]و همچنین نیکفروس هستند.
بر طبق رویدادنامه­ی پاک، در ۲۰ ژوئن سال ۶۲۶م خاقان آوار با حدود سی هزار نفر به نزدیکی قسطنطنیه رسید. شهربراز نیز روزهای زیادی را در خالکدون منتظر رسیدن خاقان آوار مانده بود. آوارها به مدت ده روز نزدیک دیوار بزرگ نشدند، اما هنگامی که تعدادی از سربازان رومی به همراه غیرنظامیان برای جمع آوری غله به یرون شهر رفتند آوارها به آن­ها حمله کردند، و تعدادی را دستگیر نمودند.^[۷۷۸]
بر طبق گزارش تئودور سینکلوس، شهربراز شهر خالکدون را محاصره کرد، و متحد او خاقان آوار از غرب به پایتخت حمله کرد.^[۷۷۹]
نیکفروس نیز گزارش می­ کند، که آوارها معاهده­شان را با هراکلیوس شکستند، و به نزدیکی قسطنطنیه رسیدند، و حومه­ی آن را آتش زدند. ایرانیان نیز به قسمت آسیایی حمله کردند. میان آن­ها توافق مشترکی برای فتح قسطنطنیه انجام شد.^[۷۸۰]
رویدادنامه­ی پاک هم موضوع اتحاد بین شهربراز و خاقان آوار را گزارش می­ کند. بر طبق روایت آن، بنوس ^[۷۸۱]فرماندار شهر، آثاناسیوس را برای مذاکرات صلح نزد خاقان فرستاد. در آن زمان ۱۲۰۰۰ سواره نظام در قسطنطنیه بودند. اما خاقان خواسته­ی آن­ها را رد کرد، و تنها راهشان را تسلیم پایتخت به او دانست. او سپس شهر را در محاصره گرفت، و از ۲۹ ژولای محاصره را آغاز کرد. رومیان همچنان به مذاکرات اصرار می­کردند، تا اینکه در دومین روز ماه آگوست خاقان تقاضای مذاکره کرد. رویدادنامه­ی پاک از ۵ نفر نام می­برد که یکی از آن­ها تئودور سینکلوس است. هنگامی که آن­ها به آن­جا رسیدند خاقان آوار سه سفیر ایرانی با لباس­های ابریشمین را که از طرف شهربراز آمده بودند به حضور پذیرفت. وی دستور داد که آن­ها در حضور او بنشینند؛ در حالیکه سفیران رومی بایستند. خاقان به آن­ها گفت که ایرانیان حاضرند سه هزار نیرو به او کمک کنند، و اگر رومیان شهر را به او تسلیم کنند، و تنها برای خود لباسی بردارند با شهر براز صحبت می­ کند، که در خروج از آن­جا به آن­ها آسیبی نزند. در ادامه بحثی میان سفیران ایرانی و بیزانسی نیز در گرفت، و سفیرای بیزانسی به خاقان اعلام کردند که به هیچ وجه شهر را تسلیم نخواهند کرد. در نتیجه خاقان سفرا را مرخص کرد.^[۷۸۲]
موضوع همکاری میان ایرانیان و آوارها را جرج پیسیدیا نیز گزارش کرده است.^[۷۸۳]
جرج پیسیدیا در شعر خود رابطه­ میان هراکلیوس و بنوس را بسیار نزدیک، مانند یک روح در دو بدن، توصیف می­ کند.^[۷۸۴]
رویدادنامه­ی پاک در ادامه از دستگیری سفیران ایرانی هنگام بازگشتشان خبر می­دهد، که رومیان دو نفر آن­ها را کشتند، مثله کردند و نزد خاقان فرستادند، و نفر سوم را در یک قایق زنده به خالکدون بردند، و در جایی که ایرانیان می­توانستند آن­ها را ببینند او را گردن زدند؛ سپس این پیام را فرستادند که خاقان با آن­ها صلح کرده است، و سفرای ایرانی را به آن­ها تحویل داده است. خاقان با نیروهایش به سمت دیوار پیش رفت و هرمیتزیس ^[۷۸۵]فرمانده­ی آوار پیش رفت، و رومیان را به خاطر رفتارشان در کشتن سفیران ایرانی سرزنش کرد.^[۷۸۶]
بر طبق جرج پیسیدیا پس از بازگشت ناموفق سفیران ایرانی، رومی­ها به دقت مراقب بودند تا از ارتباطات دیگر ایرانی­ها و آوارها جلوگیری کنند. تئودور سینکلوس مطابق با رویدادنامه­ی پاک است و گزارش می­ کند، که هنگامی که سفرای بیزانسی نزد خاقان رفتند او به آن­ها گفت، که رومیان می­توانند تنها با برداشتن یک لباس شهر را ترک کنند؛ سپس آن­ها را تهدید کرد که در صورت مقاومت، او با نیروهای شهربراز متحد خواهد شد، و شهر را تصرف خواهند کرد. همچنین سفرای ایرانی نیز با هدایا در آن­جا بودند. سفرای رومی متوجه شدند که آن­ها با هم متحد شده ­اند، تا با قایق های اسلاوها ایرانیان را از خالکدون به اینجا بیاورند.^[۷۸۷]
بر طبق گزارش او قایق های اسلاو برای آوردن نیروهای ایرانی حرکت کردند اما خداوند تله­ای برای آن­ها گذاشت و تعدادی را کشت.^[۷۸۸] ویتبی فرضیه­ مانگو مبنی بر اینکه اختلافات داخلی شهربراز و خسروپرویز مانع شرکت موثر او در محاصره­ی قسطنطنیه گردید را رد می­ کند، و علت اصلی را تنگه­ی بسفور و عدم آشنایی سپاه ایران با دریانوردی می­داند.^[۷۸۹]
به عقیده­ی نگارنده فرضیه­ ویتبی به حقیقت نزدیک­تر است، زیرا علاوه بر گزارش رد و بدل شدن سفرا حتی اگر در این زمان میان خسروپرویز و شهر براز اختلافاتی وجود داشت باز دلیل خوبی نبود که شهربراز به قسطنطنیه حمله نکند، زیرا احتمال سقوط قسطنطنیه در صورت حمله­ی دو جانبه از سوی ایرانیان و آوارها بسیار زیاد بود، و هیچ فرمانده­ای نمی توانست از به دست آوردن چنین افتخاری چشم پوشی کند. به نظر نمی­رسد که نیروی دریایی اسلاوها نیز آن قدر مجهز بوده باشد که توانایی حمل تعداد زیادی از ایرانیان را داشته باشد. همانگونه که اشاره شد، بر طبق رویدادنامه­ی پاک خاقان آوار به سفیران رومی گفت که ایرانیان قرار است ۳۰۰۰ نفر را بفرستند و این گزارش این فرضیه را قوی­تر می­ کند که شاید امکان فرستادن تعداد بیشتری وجود نداشته است.
به هر حال آوارها به همراه متحدین اسلاو خود در این جنگ تنها بودند، و شهربراز نتوانست کمک چندانی به آن­ها برساند. بررسی جزئیات این جنگ آوارها و بیزانسی­ها از چارچوب این رساله خارج است، اما منابع مورد بحث شکست اسلاوها در نبرد دریایی و در نتیجه عقب­نشینی آن­ها به همراه آوارها از خشکی را گزارش می­ کنند.^[۷۹۰]
همه منابع مسیحی که به این موضوع پرداخته اند، شکست آوارها را به حضرت مریم نسبت داده­اند؛ به ویژه سینکلوس که در تمام روایت خود مثال­های مذهبی ارائه می­دهد، و محافظت از قسطنطنیه را به عهده­ نیروی الهی می­داند.
رویدادنامه­ی پاک گزارش می­ کند که پس از عقب­نشینی خاقان آوار، تئودور، برادر هراکلیوس با سپاهش به پایتخت رسید. ^[۷۹۱] این موضوع نشانگر آن است که احتمالاً او برای مقابله با محاصره­ی قسطنطنیه از مرزهای ایران بازگشته است.
۴-۳ باربد موسیقی­دان وجشن نوروز در شاهنامه
در شاهنامه­ی فردوسی به برخی مسایل فرهنگی، مذهبی و تشریفات درباری اشاره گشته است که در منابع غیر ایرانی وجود ندارد. در این قسمت هرچند که شاید جای چندان مناسبی برای ارائه­ این مطالب نباشد، اما به دو نمونه­ مهم به طور خلاصه اشاره می­ شود، زیرا به عقیده­ی نگارنده اشاره به آن­ها خالی از لطف نیست.
بر طبق گزارش شاهنامه در بیست و هشتمین سال حکومت خسروپرویز او ضیافتی ترتیب داد و خواست تا رامشگران هنر خود را نشان دهند، تا بیند آیا کسی از سرگس یا نکیسا که رئیس رامشگران بود برتر است یا خیر. سرگس از این موضوع آشفته شد، و از سالار بار خواست تا هیچ رامشگر باتجربه­ای را به داخل راه ندهد. بنابراین باربد که به آن­جا آمده بود نتوانست وارد شود. باربد به باغ شاه که در هنگام نوروز دو هفته در آن می­ماند رفت، و از باغبان تقاضا کرد که او را راه دهد. باربد لباس سبزی پوشید، و در میان درختان شروع به نواختن بربط و خواندن سرود کرد. در ابتدا سرود «داد آفرید» را اجرا کرد شاه با شنیدن این سرود زیبا دستور داد به دنبال او بگردند، اما وی را نیافتند.
سپس او سرود «پیکار گرد» را اجرا کرد، و شاه با نوشیدن جام می دستور داد که باز به دنبالش بگردند، اما وی را نیافتند. سپس سرود «سبز در سبز» را اجرا کرد. خسروپرویز با شنیدن این سرود از جابرخاست، و گفت هر که باشد دهانش را از جواهر و گوهر پر می­ کند، و مهتر آهنگسازانش می­سازد. با شنیدن این حرف باربرد از درخت سرو پایین آمد و ماجرا را برای خسروپرویز تعریف کرد. خسروپرویز، سرگس را سرزنش کرد و باربرد را بسیار گرامی داشت.^[۷۹۲]
در مورد ایوان مدائن بر طبق شاهنامه­ی فردوسی خسروپرویز کسانی را به روم، هند و چین و ایران فرستاد و آن­ها سه هزار معمار و کارگر ماهر برای او آوردند. از بین این تعداد در نهایت دو نفر را که یکی از آن­ها ایرانی و دیگر رومی بود را برگزیدند و خسروپرویز متوجه شد که شخص رومی در این کار ماهرتر است و او را به عنوان معمار برگزید. و نهایتاً پس از هفت سال ایوان ساخته شد و خسروپرویز به او گنج و ثروت بسیار بخشید. سپس در آن­جا جشن نوروز را برگزار کرد. تاج پادشاه را با زنجیر پایین کشیدند، و وی بر تخت نشست. بنداری تفسیر کرده است که تاج را به خاطر سنگینیش بر سر شاه نمی­گذاشتند بلکه با زنجیر که از سقف آویزان بود می­بستند و زنجیر چنان اندازه شده بود که هرگاه پادشاه بر تخت می نشست انگار تاج را بر سر او نهاده­اند. برخی منابع دیگر نیز به تاج خسروپرویز اشاره کردند.^[۷۹۳]
سلسله مراتب آن­ها در این جشن به این صورت بود که ابتدا موبد در کنار شاه قرار می­گرفت. پس از موبد بزرگان کشور قرار داشتند. پس از آن­ها بازاریان و صنعت­گران می­ایستادند؛ سپس درویشان و پس از آن­ها بیماران جسمی و روانی قرار داشتند. از ایوان خروش آمد که ای زیر­دستان شاه علاوه بر کهتران به آسیب دیدگان و درماندگان بیرون از سرای نیز بنگرید. خسروپرویز به زندانیان نیز جامه داد، و از بند آزاد نمود و هر کس که درویش بود را به درگاه ایوان بنشاند، و به آن­ها درم بخشید. هنگام پایان مراسم نیز یک جارچی دیگر سخنانی را به مردم ابلاغ کرد که ابتدا اندرز بود و سپس تهدید خطاکاران.^[۷۹۴]
این روایت از جشن نوروز بیانگر اهمیت بسیار آن در آن دوران است آنقدر که حتی به زندانیان نیز توجه ویژه می­ شود. همانگونه که خالقی مطلق بیان می­ کند این قسمت یکی از اسناد مهم مربوط به جزئیات مراسم نوروز در زمان ساسانیان است.
۴-۴ حملات هراکلیوس و خزرها در سال ۶۲۷م
پیروزیهای هراکلیوس در سال ۶۲۷م موضوع مورد بحث دیگر در منابع است، که در نهایت به توطئه بر علیه خسروپرویز و قتل او به دستور پسرش شیرویه انجامید. بر طبق گزارش تئوفانس، خسروپرویز برای رویارویی با هراکلیوس نیروهایش را جمع کرد، و به فرمانده­ای به نام رازاتس ^[۷۹۵]سپرد تا با هراکلیوس بجنگد. امپراتور در این حال مشغول سوزاندن و ویرانی روستاها و مزارع در مسیر خود بود، و رازاتس او را تعقیب می کرد تا اینکه هراکلیوس به نینوا رسید. در آن­جا مطلع شد که خسروپرویز سه هزار نفر را برای کمک به رازاتس اعزام کرده است؛ بنابراین پیش از رسیدن آن­ها دست به جنگ زد، و خودش در پیشاپیش سپاه حرکت کرد و با کمک تئوتکوس،^[۷۹۶]فرمانده­ی ایرانی را بر زمین زد. او دو ایرانی دیگر را نیز کشت، و یکی از آن­ها با نیزه لب او را زخمی کرد. پس از آن طبل­ها به صدا در آمدند، و جنگ در گرفت. اسب امپراتور در حین جنگ زخمی شد، و خودش چندین ضربه از ناحیه صورت دریافت کرد، اما به خاطر زره­اش ضربه­ها بی­اثر ماند. رازاتس و سه فرمانده­ی سپاه یاران در جنگ کشته شدند، و پس از یازده ساعت رومیان پیروز شدند،­ اما لشکریان ایران عقب نشینی نکردند، و به خیمه­های خود بازگشتند، و در هشتمین ساعت شب آن­جا را ترک کردند.^[۷۹۷]
نیکفروس هم ماجرای این نبرد را گزارش می­ کند. بر طبق گزارش او خسروپرویز فرمانده­ی شجاع و با تجربه­اش به نام رازاتس را فرستاد. این مرد جلوی صف آمد و تقاضای دوئل کرد. هراکلیوس که دید هیچ کدام از مردانش حاضر به نبرد با او نیستند خود به جنگ او رفت. رازاتس که تیرانداز ماهری بود تیری پرتاب کرد، که لب های امپراتور را خراش داد. وی سپس تیر دیگری شلیک کرد که قوزک پای هراکلیوس را برید. اما یکی از محافظان هراکلیوس جلو آمد و با شمشیر شانه­ی رازاتس را برید، و هنگامی که بر زمین افتاد امپراتور با نیزه او را زد، و بی درنگ سرش را جدا کرد. پس از آن نبرد آغاز شد و رومیان پیروز شدند.^[۷۹۸]
به عقیده­ی نگارنده موضوع نبرد تن به تن هراکلیوس با فرمانده­ی ایرانی که البته چندان هم تن به تن نبود به احتمال بسیار ساخته ی خود هراکلیوس است که پس از بازگشت به پایتخت برای نشان دادن نقش موثر خود در جنگ­ها نقل کرده است و بدین شکل در منابع بیزانسی راه یافت است. البته در آن زمان به ویژه در میان اعراب جنگ­های تن به تن میان چند تن از افراد هر دو سپاه گاهی انجام می­گرفت، اما بسیار بعید است که خود امپراتور به چنین عملی دست بزند. کتاب استراتگیکون نیز که به نوعی بازتاب دهنده سیاست جنگی بیزانس در آن دوران است حتی حضور فرمانده به طور مستقیم در میدان جنگ را کاملاً نهی می­ کند، و وظیفه­ی وی را فرماندهی لشکر از نقطه­ای مناسب میداند نه حضور مستقیم در جنگ که وظیفه­ی سربازان است. ترومبلی با وجود رجوع به این گزارش در مقاله­ خود قانع نمی­ شود، و احتمال می­دهد که امپراتور برای تحت تاثیر قرار دادن سپاهیان غیریونانی موجود در لشکرش این کار را کرده باشد،^[۷۹۹] اما به عقیده­ی نگارنده این احتمال بسیار ضعیف است، زیرا مرگ او می­توانست موجب از هم پاشیدن کل امپراتوری بیزانس شود، و وی به خوبی از این موضوع آگاهی داشت. احتمال قوی­تر آن است که خود او یا عده­ای از همراهانش پس از بازگشت به بیزانس این داستان­های حماسی را از خود افزوده باشند، تا ارزشش را هر چه بیشتر بالا ببرند، آن­قدر که بتوانند حدود ۱۶ سال شکست او را با پیروزی بزرگش در سال آخر بیش از پیش کم­رنگ کنند.
طبری نام فرمانده­ی ایرانی را راهزاد گزارش می­ کند. بر طبق او خسروپرویز راهزاد را با دوازده هزار نفر به نینوا فرستاد؛ در حالیکه هراکلیوس با هفتاد هزار نفر به آن­جا رسید. راهزاد به همراه شش هزار نفر از افرادش کشته شدند؛ در حالیکه بقیه ی سپاه او پراکنده گردیدند.^[۸۰۰] سبئوس نام فرمانده­ی سپاه ایران را رخ­وهان ^[۸۰۱]می­داند. بر طبق گزارش او رخ­وهان فرمانده­ی ایرانی در ارمنستان به مقابله­ی هراکلیوس رفت، اما هراکلیوس به نخجوان رفت، و رخ­وهان نیز با سرعت بالا به تعقیب او پرداخت. امپراتور به قصد حمله به تیسفون به نینوا رسید. خسروپرویز نیز نیروهایی کمکی نزد رخ­وهان فرستاد. در نبردی که در گرفت سپاه ایران شکست خورد، و رخ وهان در جنگ کشته شد.^[۸۰۲]
موسی داسخورانتسی نیز لقب این فرمانده را رخ­وه می داند و گزارش می­ کند، که خسروپرویز به او این لقب را بخشید.^[۸۰۳]
موسی داسخورانتسی درباره درگیری­های خزرها به همراه رومیان با شهرهای منطقه­ قفقاز اطلاعاتی می­دهد، که در سایه منابع وجود ندارد؛ هر چند سال­شمار آن مقداری آشفته به نظر می­رسد. بر طبق گزارش آن خزرها یک بار دیگر به مناطق جنوبی خود سرازیر شدند، و پس از کشتار بسیار به تفلیس رسیدند، و آن را محاصره نمودند. هراکلیوس نیز با نیروهایش به آن­جا رسید، و به آن­ها پیوست. خسروپرویز نیرویی کمکی برای شهر فرستاد. این نیروی کمکی شامل هزار نفر سواره نظام برگزیده تحت فرماندهی شهرپلاکان بود. مردم شهر با دیدن نیروی کمکی روحیه گرفتند، و به مقاومت خود ادامه دادند، و شروع به مسخره نمودن هراکلیوس و خاقان خزر کردند. هراکلیوس و خاقان که نیروهایشان از محاصره خسته شده بودند، و تعداد بسیاری از پیاده نظامشان در جنگ کشته شده بود؛ تصمیم به رها کردن محاصره­ی شهر گرفتند با این ایده که سال بعد حمله کنند. مردم شهر که متوجه این موضوع گردیدند کاریکاتور خاقان را بر روی یک کدو تنبل کشیدند و هراکلیوس را نیز مسخره کردند و او را اهل لواط نامیدند.^[۸۰۴]
بر طبق گزارش موسی داسخورانتسی در سال سی و هفتم حکومت خسروپرویز شاه شمال با توافق قبلی با هراکلیوس برادرزاده­اش را به عنوان فرمانده به حمله به ایران فرستاد. او به سرزمین­های آغوان و آذربایجان حمله کرد، و بسیاری از مسیحیان و مرتدان را کشت. شاه شمال سفیری را با نامه­ای تهدید آمیز نزد خسروپرویز فرستاد، که سرزمین­های بیزانسی و زندانیان را به همراه صلیب عیسی به آنان پس دهد، وگرنه به سرزمین­های وی حمله خواهد کرد. خسروپرویز در پاسخی دیپلماتیک از اتحادها و ازدواج­های گذشته­ی آن­ها سخن راند، و خواست که از حمایت از هراکلیوس بنده­ی خسروپرویز دست بردارد.^[۸۰۵]
شاپیرا معتقد است که تلاش­ های خسروپرویز برای جلوگیری از کمک خزرها به هراکلیوس هنگامی که او به میان­رودان حمله کرده بود دیگر بی­نتیجه ماند.^[۸۰۶]
موسی داسخورانتسی سپس به مسئله­ جنگ هراکلیوس با رخ وه می ­پردازد:
«او از ترس شاه بدون میل باطنی این وظیفه را پذیرفت، زیرا می دانست که نیروی ضعیفی که خسرو به سرعت جمع کرده بود، از امپراتور شکست می­خورد. او یک بار، دوبار، چهار بار به خسرو هشدار داد و نوشت: باید شما را آگاه کنم که اگر سریعاً ]قدرت[ مرا با نیروهای کمکی افزایش ندهید، اگر چه من از مرگ نمی­ترسم، اما به زودی خبر مرگ من و نابودی ارتشتان را می­شنوید. شاه دستور داد که این پاسخ نوشته شود: از آن­ها نترس، بلکه بجنگ و شکستشان بده! در پایان یک پاسخ یسیار خشم آلود نوشت: «اگر نمی­توانی آن­ها را شکست دهی پس چرا نباید]با جنگ[ بمیری؟ ]رخ وه[ این خواندن این پاسخ سخت در حضور نیروهایش ، دستانش را رو به خورشید و روشنایی کرد، و با صدای بلند فریاد زد: خدایان من، بین من و شاه بی­رحمم قضاوت کنید. او و نیروهایش با نیروهای بیزانسی جنگیدند، اما مانند گرد و خاک با یک طوفان جارو شدند».^[۸۰۷]
روایت موسی داسخورانتسی در این قسمت همخوانی زیادی با گزارش طبری دارد، و به نظر می­رسد که هر دو در این باره از منبعی مشترک یا مشابه استفاده کرده ­اند. طبری چنین گزارش می­ کند:
«راهزاد به درستی بدانست که وی با سپاهیانی که دارد نمی­تواند در برابر سپاهی با آن شمار بایستد، و چند بار به خسرو نوشت که هرقل با سپاهی چنان انبوه و چنان نیک ساخته بر او فشار می­آورد، که وی با رزم آورانی که دارد نمی­تواند با او برآید. خسرو به همه این نامه­ ها پاسخ می­داد که اگر او چندان ناتوان است که با آن رومیان بر نتواند آمد، به آن اندازه ناتوان نیست که نتواند در برابر آنان به جنگ ایستد و جان خود و یارانش را در فرمانبرداری از او نثار کند. چون راهزاد پاسخ خسروپرویز به نامه­ های خود را این گونه یافت، سپاهیان خود را آماده جنگ کرد، و بر رومیان حمله برد اینان راهزاد را با شش هزار تن از مردانش کشتند و دیگران شکسته شدند و به این سوی و آن سوی بپراکندند».^[۸۰۸]
ِدرباره ادامه­ مسیر هراکلیوس پس از این پیروزی، تئوفانس گزارش می­ کند که در ۲۱ دسامبر امپراتور متوجه شد که باقی ماندگان لشکر رازاتس با پیوستن به آن ۳۰۰۰ نیروی کمکی به تعقیب او به نینوا رسیده ­اند. گروهی از لشکر هراکلیوس گدارهای رود زاب کوچک را شبانه فتح کردند، و هراکلیوس در ۲۳ دسامبر از پل­ها رد شد. خسروپرویز پیغامی به لشکریان رزاتس فرستاد که باید از امپراتور سبقت بگیرند تا به او برسند. سپس امپراتور از پل رود دیاله گذشت و به بکلا^[۸۰۹] رسید. در آن­جا اخبار اقامت خسروپرویز در دستگرد را برای وی آوردند، و او روز یک ژانویه را در آن مکان جشن گرفت. خسروپرویز با خبر نزدیکی امپراتور دستگرد را رها کرد، و به تیسفون رفت. هراکلیوس به تعقیب او رفت، و در دستگرد ۳۰۰ پرچم رومی را به همراه کالاهای بسیار یافتند؛ کالاهایی مانند قالیچه­های پشمی، فرش های بافته شده بسیار زیبا که به خاطر وزنشان همه را سوزاندند. همچنین حیوانات بسیاری را هم در آن­جا یافتند، و به علاوه بسیاری از اسرای ادسا، اسکندریه و شهرهای دیگر را نیز پیدا کردند. امپراتور قصرهای خسروپرویز را ویران کرد. خسروپرویز در تیسفون هم نماند، و از آن­جا به همراه شیرین و سه تن از دخترانش به وه­اردشیر رفت، و ثروت خود را نیز به آن­جا برد. زنان دیگرش را به همراه فرزندانش به دژی قوی در ۴۰ مایل از جانب شرق فرستاد.^[۸۱۰]
بر طبق گزارش سبئوس، خسروپرویز از رود دجله گذشت، و پل نظامی آن را خراب کرد. سپس هراکلیوس به حوالی تیسفون رسید، و تمامی قصرهای سلطنتی اطراف شهر را سوزاند. پس از آن با تمام نیروهایش به آذربایجان برگشت، زیرا از شهربراز می­ترسید. ^[۸۱۱] رویدادنامه­ی پاک هم فرار خسروپرویز از دستگرد به تیسفون را گزارش می­ کند.^[۸۱۲]
عنایت الله رضا معتقد است که شکست خاقانات ترکان شرقی و آوارها که متحد ایران بودند از چینیان و رومیان باعث شد که ایران تنها بماند؛ در این اوضاع و احوال بود که هراکلیوس امکان یافت به تجدید قوا بپردازد، و در سال ۶۲۸م لشکریان روم را به سوی تیسفون گسیل دارد.^[۸۱۳]
۴-۵ توطئه بر ضد خسروپرویز و برکناری و قتل او