از دوره سلجوقی، خطیکه در معماری استفاده میشد بیشتر کوفی ساده بودکه با آجر و بهآسانی اجرا میگردید. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۹۰) این خط که از نیمه دوم ق بهاوج خود رسید دارای انواع مختلفی میباشد. یکی از انواع آن بهنام کوفی بنایی(معقلی) در بسیاری از بناها و مساجد باستانی بهخصوص از دوره تیموریان و صفویان در اصفهان و مشهد و نقاط دیگر بسیارکار شده است.گفته شده حرکات مستطیل و یا مربع شکل حروف آن، این خط را از انواع دیگر کوفی مستثنی می کند. (مکینژاد، ۱۳۸۷: ۸۷) مهمترین ویژگیکتیبههایکوفی در ایران تنوع طراحی آن میباشد. بهدنبال رواج خط ثلث از قرن هشتم در کتیبهنگاری، خطکوفی بیشتر درکتیبههای تزیینی و قاببندیهای کوچک مورد استفاده قرارگرفت. در کتیبهنگاری دوره تیموری به ویژه درکتیبهکاشیکاری ابنیه این دوره و نمونههایی از قرن دهم هـ خط کوفی بهمثابه خطی فرعی همراه با خط ثلث استفاده شده است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۵) خط کوفی باعث پیدایش چند قلمگوناگون شد که بیشتر برای تزیین معماری و ابنیه بهکار میرود. مانندکوفی مربع که مانند آجر نمودار شد وکوفی مشجّر و مورّقکه برای آراستنکتب بهکارگرفته شد، همچنینکوفی موشح و مشبک که در خوشنویسی مغربی و به ویژه درگچکاری برجسته رواج زیادی یافت. (بوکهارت، ۱۳۶۵: ۶۰) میتوان گفت تمام شیوه هایکوفیمشرقی نیز از نظر دقت وکاربرد درکتیبههای ابنیه،کاشیکاری، ظروف و غیره بهسه نوع عمده ومتمایز تقسیم میگردندکه شامل : نوع ساده(محرر)، نوع تزیینی و نوع بنایی(معقلی) میباشند. (فضایلی، ۱۳۶۲ الف: ۱۴۹)
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
۲ – ۲ - ۲ – ۱ - ۱خط کوفی ساده
بهگفته حبیبالله فضایلی این شیوه بر دونوع است: یکی شیوه قدیمیکه ساده، خالص و خالی از تزیین میباشدکه نمونه ای از آن درکتیبه مسجد ابنطولون در قاهره موجود میباشد و نوع دوم آن شیوه ساده ایرانی استکه اکثر قرآنها وکتیبههاییکه با این خط نوشته شده تقریباً دارای تزییناتی نیز میباشد و همین شیوه در ایجاد خطوط خاص ایرانی کاربرد داشته است. (فضایلی، ۱۳۶۲ الف: ۱۴۹) در تصویر ۲ – ۲ نمونه ای از این خط آمده است.
تصویر ۲ – ۲٫ نمونه ای بهخط کوفی ساده، صحن هدایت از مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ - ۲ – ۱ – ۲ خط کوفیتزیینی
استفاده از کوفیتزیینی(مشجری) در ایران بهبالاترین اوج هنری خود رسید و تا بهامروزکاربرد داشته است. (یارشاطر، ۱۳۸۴: ۳۲) این خط درکتیبههای ابنیه مختلف مورد استفاده قرارگرفته است. از جمله اینکه نمونههایی از این خط در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) جهت تزیین بنا بهکار رفته است. در تصویر ۳ – ۲ و ۴ – ۲ نمونه ای از این خط آمده است.
تصویر ۳– ۲٫ نمونه ای بهخطکوفیتزیینی ، پیشانی ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره معاصر، مأخذ تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر ۴– ۲٫ نمونه ای بهخط کوفی گرهدار با متن ((فَسَیکفیکِهِم الله و هُو السَمیعُ العَلیم))، ته ستون غرفههای صحن گوهرشاد، بدون تاریخ، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۲ – ۱ – ۳ کوفی بنایی (معقلی)
در نوع ساده این خط کلماتی مانند «الله» یا اسامی ائمه اطهار بهتنهایی داخل اشکال هندسی ترکیب میشوند. در این شیوه ازگردش یا پیچش حروف برای ایجاد نقش اصلی استفاده میگردد و در نوع مشکل این خط، آیات و سورههای قرآنی با جملات ادبی و عرفانی بهمقیاس وسیع در اشکال هندسی قرار میگیرند. (مصدقیان، ۱۳۸۴: ۷۱) میتوان گفت خط بنایی در ترکیب با کاشیکاری مراحل تکامل خود را چنان پیمودکه خطاطان از آن در تزیین اماکن متبرکه مساجد، امام زادهها و مدارس دینی استفاده نموده و بهایجاد خطوط درهم پیچیده و زیبا پرداختند. از این خط در نماسازیهای داخلی برای ازارهها و در زیر دورها به صورت عرقچین استفاده میگردد، در نماسازی خارجی نیز در ستونهای پشتبغلها،کتیبههای افقی و عمودیگلدستهها، پوششگنبدها و در ساقه گنبد بصورتکتیبه دوار و در شکلهای مختلف با سواد و بیاض، ترنجها و گلها نقش میبندد. (حکیمی، ۱۳۸۰: ۱۰۳) در تصویر ۵– ۲ نمونه ای از این خط آمده است.
تصویر ۵– ۲٫ نمونه ای بهخط کوفی بنایی با عبارات الله، محمد، علی، فاطمه، گنبد مطهر امام رضا(ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
نمونههایی از خطکوفیکه در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) دیده می شود، بسیارکمتر از نمونههای خط ثلث در این مجموعه میباشد. همانطورکه عنوان شد خط کوفی از دوره تیموری جنبه فرعی بهخود گرفته این روند نیز در بسیاری ازکتیبههای بهکار رفته در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) دیده می شود به طوریکه خطکوفی درکنار خط ثلثکه اصلی نوشته میشده آمده است و یا اینکه به طور معمول در قالب الواح کوچک کار شده است.
۲ – ۲ - ۲ – ۲ کاربرد خط ثلث درکتیبهنگاری
خط ثلث همواره یکی از خطوط اصلی مورد استفاده درکتیبهنگاری محسوب شده است و در دوره تیموری و صفوی شاهد استفاده زیاد این خط درکتیبهنگاری میباشیم.گفته شده قلم ثلث درکاشیکاری جلوه خاصی داشته و چنان با تزییناتکتیبه وکاشی هماهنگ میگرددکه هیچ خط دیگری نمیتواند جایگزین آن شود. کتیبههای ثلث در ابنیه و آثار تاریخی درکشورهای اسلامی بسیار دیده میشوند و آیات قرآنی، احادیث ائمه، اشعار و عناوین بر روی در و دیوار بناها با این خط به زیبایی کار شده است. (فضایلی،۱۳۶۲الف: ۲۶۴) این خط جهتکتیبهنویسی از اواخر دوره سلجوقی آغازگردید، در دوره تیموری رواج یافته و در دوره صفوی بهاوج خود رسید. به طوریکه همچنان روند استفاده از آن درکتیبهنگاری ادامه دارد. (حسینی، طاووسی، ۱۳۸۵: ۶۰) همراه با روند تکاملی خط ثلث، مضامین ومحتوای شیعی نیز از دوره مغول به بعد درکتیبهها جای خود را پیدا نمود. دوره ایلخانی از حیثگذرکتیبهها از خط کوفی بهخط ثلث بسیار مهم میباشد. (حسینی اشکوری، ۱۳۹۰: ۱۳۹ – ۱۳۵) دوره تیموری نقطه اوج و فراز خط ثلث بوده و دوره قاجار بهجهت اندام، مفردات و قدرت حروف نقطه افول آن میباشد. کتیبههای ثلث در دوره صفوی نیز از نظر مصالح متعدد بوده و از جهت اجرا از استحکام خوبی برخوردار بودند. (مکینژاد، ۱۳۸۸: ۲۹) گفته شده این خط در سطربندیگاه با فاصله، گاه با فاصله کم و یا تو در تو بههم با تمام حرکات اعراب ضوابط و تزییناتش نوشته می شود. (فضایلی، ۱۳۶۲الف: ۲۴۶) قلم ثلث در اجرا از بسیاری از شیوه های خط مانند قلمکوفی، دشوارتر است، از اینرو وفاداری استادکاران، حجار و گچکار بهاجرای دقیق خط ثلث تا مدتها در محدودیت بود اما با پیشرفت فنونکاشیکاری به ویژه از دوره ایلخانان بهبعد، بهاین هنرمندان اجازه داده شد تا آثار ارزشمندی در کتیبهنگاری بهدست آوردند. (کاریونی و ماسویا، ۱۳۸۱: ۱۱ – ۹) کتیبههای ثلث را میتوان بهچند دسته تقسیم نمودکه شامل: کتیبههای ثلث ساده و خلوت، ثلث پیچیده و تودرتو(پرکار)، ثلث ترکیبی و ثلث با کمربندی حروف کشیده میباشند.گفته شده در نوع ثلث ساده خط این کتیبهها را بر یک کرسی نوشته و نیمهی بالایی کتیبه خالی میباشد، به طوریکه متن آن بهراحتی خوانده می شود، اکثرکتیبههای دوره تیموری با این شیوه نوشته شده اند. اما در ثلث پیچیدهکلمات کتیبه بر هم سوار شده و در هم تداخل دارند، فضای خلوت در این کتیبهها کمتر بهچشم میخورد و حروف و نوشتهها تمام فضا را پر می کنند. خواندن متن این کتیبهها آسان میباشد و بر چند کرسی نوشته میشوند، اکثرکتیبههای دوره صفویه با این شیوه شکلگرفتهاند. در شیوه ثلث ترکیبی، خط ثلث بهعنوان خط اصلیکتیبه در نظرگرفته شده و خط دومی بهعنوان خط فرعی در قسمت بالایکتیبه و با رنگی متمایز از آن نوشته می شود، اغلب متن خط فرعیکلمهای مانند لاالهالاالله ، الملکلله و … میباشد که در سرتاسرکتیبه نوشته می شود. در نوع ثلث باکمربند حروفکشیده نیز حروفی مانند ب، ت، ک، یمعکوسکه به صورت تخت میباشند، قابلیتکشیده شدن در سطحکتیبه را دارند، این حروفکشیده بهمانندکمربندی در وسط یا قسمت بالا و پایینکتیبه قرارگرفته و عرضکتیبه را بهدو یا سه قسمت تقسیم می کنند، این شیوهکتیبهنویسی از دوره صفویه رایج شده است. (مکینژاد، ۱۳۸۶: ۸۸) درکتیبههای ثلث، حروف به صورت عمودی، افقی و حرکتهای مدور نوشته میشوند و بهانتخاب خوشنویس برخی از قسمت های حروف با توجه بهنیاز ترکیببندی کوتاه یا کشیده نوشته می شود. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۹۱)
خط ثلث قابلیت حرکات افقی، مسطح، مورب حروف را دارد به طوریکه با اضافه نمودن برخی علایم خطی و جابجایی حروف آن میتوان رابطه منطقی در ترکیب کتیبه ایجاد نمود. خط ثلث در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) بیشترین کاربرد را نسبت بهخطوط دیگر داشته است و کتیبههای بسیاری با این خط در قسمت های مختلف این مجموعه کار شده است. همانطورکه اشاره شد استفاده از قلم ثلث درکتیبهنگاری از دوره تیموری رواج یافت. بهجز نمونههای انگشتشمار، بقیهکتیبههای این مجموعه زیارتی در دوره تیموری با قلم ثلث ایجاد شده اند، در دوره صفوی نیز خط ثلث، بیشترینکاربرد را درکتیبهنگاری مجموعه زیارتی امام رضا (ع) داشته است. البته در آن دوره استفاده از خطوط دیگر مانند نستعلیق نیز دیده می شود، اما همچنان خط ثلث در صدر بوده و جایگاه معنوی خاصی داشته است. نمونههای بسیار خوبی از این نوع خط در حرم مطهر وجود دارد. در اغلبکتیبههای دوره صفویه در حرم مطهر از الگوی دوکرسی استفاده شده است که اغلب دارایکشیدههای معکوس از حروف میباشند. در دوره قاجار نیز از خط ثلث درکتیبهنگاری استفاده شده است.
بهگفته مهدی مکینژاد، در دوره قاجارکتیبههای ثلث دیگر آن جایگاه اصلی و مرتبه نخست خود را نداشته است، در عوض خط نستعلیق گسترش قابل توجهی پیدا کرده است.گرایش بهنستعلیق و کمتوجهی بهخط ثلث می تواند دلایل گوناگونی داشته باشد، بهعنوان مثال: جذابیت خط نستعلیق و نیاز جامعه قاجار بهخط نستعلیق، هویت کاملاً ایرانی این خط و دور شدن ایران از پایگاه خط ثلث (کشور ترکیه) و فقدان هنرمندان برجسته و ممتاز در خط ثلث می تواند بخشی از این دلایل باشد، همچنین انسجامیکه بین هنرمندان ثلثنویس تیموری در هرات و صفویه در اصفهان بود در دوره قاجار بهعلت نداشتن پایگاهی منسجم وجود نداشت. (مکینژاد، ۱۳۸۸: ۳۸) با این وجود کتیبههای خوبی از دوره قاجار که بیشتر آنها توسط محمد حسین شهیدالمشهدی که یکی از ثلثنویسان مهم این دوره محسوب می شود دیده می شود. این خط در دوره های بعد نیز در حرم مطهرکار شده است، نمونههای خوبی از این خط در دوره معاصر نیز در این مجموعه کار شده است. از جمله هنرمندان برجستهایکه بهقلم ثلثکتیبههایی در حرم مطهر ایجاد نموده اند، افرادی چون : جعفر بایسنغرشاهزاده دربار تیموری، محمدرضا امامی اصفهانی هنرمند دوره صفوی، محمد حسین شهیدالمشهدی هنرمند دوره قاجار، محمد حسن رضوان هنرمند دوره پهلوی، حبیبالله فضایلی و سیّد محمد حسینی موحد از دوره انقلاب اسلامی را میتوان نام برد. میتوان گفت خطوط ایجاد شده توسط این هنرمندان از برجستهترین خطوط ثلث موجود در این مجموعه زیارتی میباشند. اما متأسفانه از دوره صفویه بهبعد، برخی کتیبههای ثلث این مجموعه زیارتی دارای مشکلات خوشنویسی نظیر: مفردات، اندام نامناسب حروف و همچنین ترکیب چند نمونه حروف مختلف از خطوط متفاوت در یک کتیبه، مانند استفاده از مفردات خطوط توقیع، رقاع، محقق و نسخ در ترکیب با مفردات خط ثلث دیده می شود که نشان دهنده عدم توانایی هنرمند ثلثنویس در این زمینه میباشد. در تصویر ۶ – ۲ نمونه ای از اینکتیبهها آمده است. از نمونههایکاربرد خط ثلث در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) میتوان کتیبههایی در قسمت بالای ایوان مقصوره از دوره تیموری رقم بایسنغر را عنوان کرد. همچنینکتیبه گنبد مطهر بهخط علیرضا عباسی و پیشانی ایوان جنوبی صحن عتیق بهخط محمدرضا امامیاصفهانی از دوره صفویه، کتیبه پیشانی ایوان نقارهخانه رقم محمد حسین شهیدالمشهدی از دوره قاجار، سمت چپ ایوان موزه بهسمت مسجد گوهرشاد بهرقم محد حسن رضوان از دوره پهلوی و ایوان شرقی صحن قدس بهخط حبیبالله فضایلی از دوره انقلاب اسلامی را از این دست میباشند. (برای اطلاعات بیشتر بهجداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.) در تصویر ۷– ۲ و۸– ۲ نمونه ای از خط ثلث آمده است.
تصویر۶ – ۲٫ نمونه ای از کتیبههای موجود در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) که ترکیبی از چند نوع خط ثلث، نسخ، محقق و رقاع میباشد. سردر ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجاریه، مأخذتصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳٫
تصویر ۷ – ۲٫ نمونه ای بهخط ثلث، داخل ایوان ساعت صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر علیرضا
عباسی، دوره صفویه، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۸ – ۲٫ نمونه ای بهخط ثلث، داخل ایوان شرقی صحننو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمدحسین شهیدالمشهدی،۱۲۷۱ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۲ – ۳ کاربرد خط نستعلیق درکتیبهنگاری
از خط نستعلیق در اواخر قرن نهمق به طور محدود در کتیبهنگاری استفاده شده است، اما گسترش کاربرد آن در تزیینات معماری مربوط بهقرن یازدهم ق میباشد، این خط بهعلت ساختار و شکل ظاهری که حروف آن دارا میباشد، مانند: دور زیاد حروف، درمقایسه با قلم ثلث انعطاف کمتری در کتیبهنگاری داشته است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۶) اما برخی از مشهورترین خطاطانکتیبهنویس عهد صفوی، مانند علیرضا عباسی و محمدرضا امامیاصفهانی باعث رواج کتیبهنویسی نستعلیق شده اند. بیشتر نگارش این خط در قالب ابیات فارسی و سنگهای یادبود مشاهیر در کتیبههای ابنیه مختلف بوده است. (سوچک، ۱۳۸۶: ۲۴) کاربرد خط نستعلیق درکتیبهنگاری مختص متون و اشعار فارسی میباشد و براساس نوع متن آن که نظم یا نثر باشد، ترکیببندیهای متفاوتی دارد. به طور معمول، اشعار در ترنجهای متعدد نوشته می شود و متون نثر مانندکتیبههای ثلث به صورت طوماری نگاشته می شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۶) دوران شکوفایی خط نستعلیق را میتوان قاجاریه دانست، در واقع سنت نستعلیقنویسی در این دوره ادامه صفویه بود، اما با رویکردهای نوینی مواجهگشت.
درباره نوع نگارش این خط گفته شده که گاهی درهم نوشته می شود، اما بعضی موارد نیز حروف آن یکنواخت بوده و بر کرسی استوار میباشد و تمام حرکات و اشکال آن بهخط نسخ شباهت داشته، همچنین دارای دامنهها، حروف و کلمات متمایل بهراست میباشد. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۳۱۰) خط نستعلیق از دوره صفویه در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) دیده می شود، اما کاربرد بیشتر این خط در دوره قاجاریه بوده است. به طوریکه کتیبههای بسیاری از این دوره در حرم مطهر وجود دارد، این خط در ادوار پس از قاجار نیز همچون پهلوی و انقلاب اسلامی بهکار رفته است و درقالب کتیبه در نقاط مختلفی از حرم مطهر نصب میباشد، جنس اکثر اینکتیبهها از سنگ بوده و اغلب به صورت طوماری و یا در قالب الواح نقش بسته است، متن بیشتر آنها ابیات شعر میباشد که یا جنبه احداثیه داشته و یا در منقب امام رضا (ع) بوده که در برگیرنده مدح و ستایش است. در بسیاری موارد نیز از این خط برای سنگقبرها و وقفنامه ها استفاده شده است. خط نستعلیق بهعلت شکل ساختاری که در حروف آن میباشد، انعطاف کمتری نسبت بهقلمی مانند ثلث یا کوفی داشته و اغلب چیدمان، انطباق و هماهنگی این خط با قاب کتیبه زیاد نمی باشد، برای همین از این خط اغلب در کتیبه سنگ قبرها، کتیبههای احداثیه و یا شعر فارسی استفاده شده است و نسبت بهقلم ثلث وکوفی کمتر در تزیینات ابنیه کاربرد داشته است. از جمله هنرمندانی که بهقلم نستعلیق کتیبههایی را در حرم مطهر بر جای نهادند میتوان محمدالموسوی صنیعالتولیه، محمد حسن رضوان، حسین موسوی نقاشباشی، رجبعلی خادم مشهدی، محمد علی رضوی و غلامحسینکیمیا قلم را نام برد. نمونههایی از کاربرد خط نستعلیق دربخشهایی از حرم مطهر مانند: محراب بخش جنوبی ایوان صحن عتیق از دوره صفویه به رقم محمد علی رضوی، کمرکش ایوان طلای صحن نو بهرقم رجبعلی خادممشهدی و سنگ قبرحاج میرزا محمود دربانباشی رقم غلامحسینکیمیا قلم از دوره قاجار، ایوان حجره صحن نو رقم محمدالموسوی از دوره پهلوی وکتیبه احداثیه درگنبد مطهر رقم صفرالمظفر از دوره انقلاب اسلامی را میتوان نام برد. (برای اطلاعات بیشتر بهجداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.) در تصویر ۹– ۲ و۱۰– ۲ نمونه ای از این خط آمده است.
تصویر ۹ – ۲٫ نمونه ای بهخط نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمد علیبن سلیمانالرضوی، دوره افشاریه، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۱۰– ۲٫ نمونه ای بهخط نستعلیق، ازارههای بیرونی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمدالموسوی، ۱۳۲۰ ق، مأخذتصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
همانطورکه عنوان شد علاوه بر خطوط ذکر شده از خطوط دیگری نظیر نسخ، محقق، تعلیق و طغرا نیز در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) استفاده شده است، اما کاربرد این خطوط نسبت بهاقلامی چون ثلث، کوفی و نستعلیق بسیار کمتر میباشند. نمونههایی از این خطوط در نقاطی از حرم نظیر: ازارههای حرم، اندرون ایوان طلای صحن عتیق و مسجد گوهرشاد مشاهده می شود. در تصویر ۱۱ -۲، ۱۲ – ۲، ۱۳ – ۲، ۱۴ – ۲، نمونههایی از کاربرد این خطوط در حرم مطهر آمده است.
تصویر ۱۱ – ۲٫ نمونه ای بهخط نسخ مرقوم بر کاشی هشتپر، بهکار رفته در ازارههای حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن ۷ ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه ۱۳۹۳.
تصویر ۱۲ – ۲٫ نمونه ای بهخط تعلیق مرقوم بر کاشی هشتپر، بهکاررفته در ازارههای حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن ۷ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه ۱۳۹۳.
تصویر ۱۳ – ۲٫ نمونه ای بهخط تعلیق مرقوم بر کاشی زرین فام ستارهای، بهکاررفته در ازارههای حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن ۷ش، مأخذتصویر: نگارنده، دی ماه ۱۳۹۳.
تصویر ۱۴ – ۲٫ نمونه ای بهخط ثلث و طغرا، قسمت پایین لبه دهانهی ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ تصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۱۴۵.
۲ – ۲ - ۳ دستهبندی براساس قالب و شکلکلی
در این بخش بهشکل و اندازه قابهاییکه کتیبهها را در برمیگیرد پرداخت شده است. به طورکلیکتیبهها از منظر ارتباط با فضای معماری و محل قرارگیری دارای اندازه و قالبی متفاوت میباشند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۱) درباره دستهبندی از نظر قاب و شکل کلی مطالعات زیادی انجام نشده است، به صورت پراکنده افراد معدودی فقط نامهایی را برای کتیبهها عنوان نموده اند. از محققین گذشته، یعقوببن سراجشیرازی درباره نوع قلم مورد استفاده درکتیبهها مطالبی را عنوان کرده است، حبیبالله فضایلی نیز از دوره معاصر واژگانی را در رابطه با قالب و شکل کتیبهها نام برده است. در کتاب تعلیمخط کلماتی چون تک لوح، لوح، قطعه، ترنج، اشکال هندسی (مربع، مستطیل، دایره و…)، کتیبههایکمربندی، کتیبههای مادر و بچه، کتیبههای هلالی، کتیبه درهم (بدون تنظیم) وکتیبه محرابی بهعنوان نام کتیبهها آورده شده است. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۱۳۷-۱۳۱) و گفته شده اغلب در جهت طول و بهمساحت چندین متر برای اطراف در ورودی یا محراب، اطراف صحن، رواق و… کتیبه تهیه میگردد که گاهیکتیبهها به صورت تکلوحهها و قطعههایی نیز بهتناسب محل بهخط ثلث و غیره نگاشته میگردد. همچنین درباره قلم کتیبه این نکته عنوان شده است که قلم مورد استفاده در کتیبه، با نوشتنهای معمولی فرق داشته و تسلطی جداگانه میطلبد و عباراتی را که کتیبهنویس باید در زمینه چند متری یا در ترنجها، لوحها و بهاشکال هندسی به صورت مربع، مستطیل، دایره و غیره بنویسد، درشت و ریزی قلم در آن الزامی میباشد. (همان، ۱۳۱) انتخاب محل قرارگیریکتیبهها، رعایت تناسب و اندازه آنها از ضروریاتکتیبهنگاری میباشد، همچنین موقعیت و محتوایکتیبه بهکاربرد آن بستگی دارد. اغلب در ابنیه مذهبیکتیبهها را در اطراف محراب، داخل ایوان و زیر گنبد نصب می کنند. جهت حرکت نوشته در کتیبهها باید از راست بهچپ و از بالا بهپایین و یا از پایین بهبالا باشد، گاهی اوقات بعضیکتیبههای مستثنی نیز وجود دارد که بهسبب موقعیت مکانی و نسبت آنها با نقش و نگارها، دارای جهت حرکت متفاوتی هستند. (مکینژاد، ۱۳۸۶: ۹۳) بهگفته مهدی صحراگرد،کتیبهها از نظر قالب و شکلکلی بهسه دسته تقسیم میگردندکه شامل کتیبههای طوماری، قاببندیها و الواحکتیبهای میباشند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۳ – ۴۱) در زیر دستهبندیهای عنوان شده و مثالهایی از آن ارائه شده است.
۲ – ۲ - ۳ - ۱ کتیبههای طوماری
اینگونه کتیبهها در پیشانی ایوانها، ورودی بنا، ساقه گنبد، اطراف محراب و… گاه به صورت افقی و گاه پیرامون ایوان در جهات افقی و عمودی قرار دارند. نسبت طول بهعرض در اینکتیبهها بیشتر میباشد و بیشتر بهشکل نوارمانند بوده، به طوریکه طولانیترین متنها در اینگونهکتیبهها نگاشته می شود. مهمترین کتیبههای مساجد که اغلب شامل کتیبه سردرورودی، پیشانی و اطراف ایوان، اطرافگنبد (درون و بیرون) و اطراف صحن میباشند در این قالب نگاشته میشوند. میتوان گفت رایجترین شکل کتیبهها در بناهای اسلامی همینکتیبههای طوماری میباشند. نمونههای دیگری نیز از این دست کتیبهها وجود دارد که دور ایوان و بهشکل محرابی نصب میگردند، همچنین حاشیه محراب که دور تا دوری بوده و مانند کمندی دهانهی ایوان و تزیینات لچکی را دربرمیگیرد نیز در این دسته ازکتیبهها قرار میگیرند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۱) درباره قلم مورد استفاده در اینگونهکتیبهها این نکته عنوان شده که باید طوری نوشته شود که در آن طول و عرض حروف، اندازه محل کتیبه باشد. به طوریکه ارتفاع عمارت نیز در نظر گرفته شود و اینکه از ارتفاع تقریباً ۳ م. مشکلی در خوانش نوشتار کتیبه ایجاد نگردد. (سراجشیرازی، ۱۳۷۶: ۱۴۵) همچنین در جای دیگر آورده شده است که به طور معمول کلمات بهکار رفته در اکثر کتیبهها در دو ردیف قرار میگیرند، گاهی نیز به دلیل موقعیت مکان و جملهبندیها بهناچار در سه ردیف قرارداده میشوند. البته در این صورت کارکتیبهنویس سختتر میگردد. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۱۳۲) در کتیبههایی که بهشکل طوماری بر ابنیه نقش میبندند نسبت اندازه قلم و عرضکتیبه متناسب با ارتفاع آن است. به طوریکه بهعلت وابستگی زیاد شکل اینکتیبهها با بستر بنا، طول آنها بسیار زیاد میباشد. بههمین دلیل برای هماهنگ شدن طول و عرض کتیبه، عرض آن را بیشتر از اندازه معمول در نظرگرفته و حروف عمودی آن مانند الفها، بسیار بلندتر از حالت معمولی نگاشته میشوند. اما به دلیل اینکه تناسب ترکیب، سطر و همچنین ترکیب در کلمات رعایت می شود، این مورد از قواعدکتیبهنگاری محسوب میگردد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۲) همانطورکه بیان شد، الفهای نوشته شده در کتیبه باید بهاندازه محل کتیبه و ارتفاع آن باشد و تناسب در کتیبهنویسی امری نسبی میباشد. (سراجشیرازی، ۱۳۷۶: ۴۵) بهگفته محمد حسین حلیمی، اکثر هنرمندان عصر صفویه به دلیل علاقه و تبحّرشان در بهکارگیریکاشیکاری و استفاده از شکلهای هندسی، گیاهی و اسلیمیها، فضای محدودتری را بهخط و تزیینات خطی اختصاص دادهاند و آن را بیشتر برای کتیبههای کوتاه، بلند و باندهای افقی و عمودی که در قسمت های مهم بنا تأکید داشته بهکارگرفتهاند و از ثلث و ویژگیهای بصری این نوع خط استفاده نموده و با حروف و کلمات ثلث بهپیوند و ترکیببندی موزون درکتیبهنویسی دست یافتهاند. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۹۱ – ۹۰)
به طورکلی حروفیکه درکتیبههای طوماری نوشته می شود باید طوری داخل ترکیببندی کتیبه قرارگیرد که حروف کشیده برابر با عرض کتیبه در نظر گرفته شوند. شاید این حروف نسبت به حروف دیگر متناسب نباشد اما نوعی طراحی در آن صورت میگیرد که علت آن ایجاد هماهنگی و تناسب حروف با شکل کشیده کتیبه میباشد. البته این قضیه خطوطی چون ثلث و کوفی را شامل می شود که نوع خط و حروف آنها انعطافپذیر بوده و این قابلیت را در خود دارند، بهخصوص قلم ثلث، بهعلت جنبه ساختاری و شکل حروف آن مانند: داشتن حروف عمودی، افقی و منحنی، قابلیت متناسب شدن با عرضکتیبه را بهخوبی داشته و بهانتخاب کتیبهنویس برخی از قسمت های حروف آن کوتاه و یا کشیده نگاشته می شود و با قرار دادن افراشتههای بلند، تکرار حروف مدور و موربها نوعی آهنگ بصری، نظم و وزنی منطقی متناسب با عرض کتیبه ایجاد میگردد. در اکثرکتیبههای طوماری که در ابنیه مختلف از جمله در حرم مطهر امام رضا (ع) کارشده است، از این خصیصهی ثلث استفاده شده و مشهود میباشد. اما قلمی مانند نستعلیق به دلیل فرم و شکلی که در دل حروف آن نهفته است، نمیتواند با فرمهای معماری بهخوبی منطبق گردد و قابلیت ترکیببندی با افراشتهها و هماهنگی حروف با عرضکتیبه را دارا نمی باشد. کتیبههای طوماری در بسیاری از اماکن متبرکه این مجموعه زیارتی دیده می شود. از نمونههای آن میتوان کتیبههای کار شده در پیشانی صحنها، دور ازاره رواقها، دیوار صحنها، حاشیه محرابها و … را عنوان نمود. در تصویر ۱۵ – ۲ ، ۱۶ –۲، ۱۷ – ۲ و ۱۸ – ۲ نمونه ای ازکتیبههای طوماری بهکاررفته در این مجموعه زیارتی دیده می شود.
تصویر۱۵ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه طوماری بهقلم ثلث و کوفی، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۳۹۴ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۱۶ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه طوماری بهقلم ثلث، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسین شهیدالمشهدی، دوره قاجار، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۱۷ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه طوماری احداثیه بهقلم نستعلیق، ازارههای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسن رضوان، ۱۳۴۲ش. مأخذ تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر ۱۸ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه طوماری محرابی(گردان)، بهخط ثلث و کوفیتربیعی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۲۸۸ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۳ - ۲ قاببندیها
این دسته از کتیبهها، متون کوتاهی هستند که در یک قاب کوچک به صورت مستطیل یا مربع نوشته میشوند و مانند نقشی تزیینی به صورت مکرر بر روی ابنیه نصب میگردند. این قاببندیها در معماری اغلب جنبه تزیینی داشته، در حالی که موضوع آنها شامل اسماءالله و یا عباراتی مذهبی مانند شهادتین میباشد و هرگاه در بنا تکرار شوند یادآور سنت ذکر در فرهنگ اسلامی بوده و تأکید بر القای بصری آن در یک مکان مقدس می تواند با الهام از عقاید اهل تصوف باشد. به طورکلی در تزیینات معماری اسلامی، رایجترین نوع قاببندی بهوسیله خطکوفی بنایی میباشد. (صحراگرد،۱۳۹۱: ۴۳) حروف وکلمات عربی دارای خاصیت شکلپذیری بوده، بهخصوص خطکوفی هرگاه در کنار مواد سخت مانند آجر، سنگ و کاشی و یا مواد نرمی مانند گچ قرار میگیرد بهسهولت با فرمهای مدور و منحنیها هماهنگ شده و تغییر شکل میدهد. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۳۲) مفردات این خط با زاویه قایمه نگاشته می شود. بههمین دلیل ترکیب بنایی در حرکتی دورانی و محاط بر مربع، مستطیل و یا قابهای چند گوش صورت میگیرد. (میرزاابوالقاسمی، ۱۳۸۷: ۳۳) با توجه بهاین مورد که در کوفی بنایی تمام حروف آن سطح میباشد (فضایلی،۱۳۶۲ب: ۲۸۷) میتوان از این قابلیت بهره برد و این نوع خط را در قالبهای مربع و مستطیل شکل جای داده و بهترکیب زیبایی دست یافت. نمونههای بیشماری از این نوع قاببندیها در مجموعه زیارتی امام رضا(ع) دیده می شود که از دوره های مختلف بر مواد متفاوتی نظیر: آجر، کاشی، سنگ و… کار شده است.
اندازه قلم درکتیبههای قاببندی مانند کتیبههای طوماری که جنبه دید درآنها برای مخاطب مهم است چندان در نظرگرفته نمی شود، به طوریکه اندازه قطعیکه برایکتیبههای قاببندی شده در قسمت بالای یک ساختمان استفاده شده برابر با همان اندازه قلمی است که در قسمت پایین بنا کار شده است. بنابراین مشخص می شود که کاربرد اصلی کتیبههای قاببندی بیشتر جهت تزیین و ترصیع ابنیه میباشد و خوانا بودن آن قابل توجه نمی باشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۳) این دست از کتیبهها در قسمت های زیادی از حرم مطهر دیده می شودکه بیشتر با خطوطی چون کوفی و ثلث نوشته شده است. میتوان بخشهایی از ایوان شرقی و غربی مسجدگوهرشاد، قسمت هایی از صحن عتیق، صحن جمهوری اسلامی، صن هدایت و … را عنوان نمود. در تصویر ۱۹ – ۲ ، ۲۰ – ۲، ۲۱ – ۲ و ۲۲ – ۲ نمونههایی از این کتیبهها آمده است.
تصویر ۱۹ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه قاببندی شده بهقلم ثلث، ازارههای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسن رضوان، ۱۳۶۵ق، مأخذ تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
تصویر ۲۰ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه قاببندی شده بهقلم ثلث و کوفی تربیعی، ایوان شرقی مسجدگوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۱ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه قاببندی شده بهقلم کوفیبناییساده، سرپایه نمای خارجی ایوان شرقی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ تصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۲ – ۲٫ بخشی از کتیبه احداثی قاببندی شده بهقلم نستعلیق، قسمت بیرونی ایوان ساعت صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمد موسوی صنیعالتولیه، ۱۳۱۷ق، مأخذتصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ - ۳ - ۳ الواح کتیبهای
نوع دیگر از کتیبهها که در ابنیه اسلامی مشاهده می شود در قالب الواح کتیبهای میباشند. در اینگونه از کتیبهها قاب و چارچوبی که متن، داخل آنها نوشته شده است، شکلی منطبق با کرسیبندی رایج خوشنویسی نداشته و در آن کرسی خط براساس قاب کتیبه تغیر داده می شود. این کتیبهها انواع مختلفی نظیر: ترنج، دایره و نقوش هندسی را شامل می شود و فقط جنبه تزیینی دارد، به طوریکه خوانایی خط در آن در درجه دوم قرار میگیرد. مکان نصب آنها در قسمت هایی از بنا شامل: لچکیها، طاقها، ایوانها و گاه به صورت مکرر بر سطح دیوار قرار میگیرند. رایجترین نوع تقسیم بندی اینکتیبهها شامل: الواح ترنجی، الواح شمسهای و الواح هندسی میباشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۳) در زیر هر یک از الواح نام برده، معرفی شده است.
