۲-۵-۱) تعاریف کارایی

کارایی یک مفهوم نسبی است و مقایسه بین عملکرد واقعی و عملکرد ایده آل است. می توان گفت کارایی به نحوه بهره گیری از منابع توجه دارد و میزان استفاده مفید از منابع را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر نسبت بازدهی واقعی به دست آمده به بازدهی استاندارد و تعیین شده (مورد انتظار) کارایی است، یا در واقع نسبت مقدار کاری که انجام می شود به مقدار کاری که باید انجام شود. (رمضانی،۱۳۸۸: ص۲۱)

ژوزف پروکونیکف در کتاب مدیریت و بهره وری، کارایی را تولید کالایی با کیفیت بالا و در کوتاه ترین زمان ممکن تعریف ‌کرده‌است.

منوچهر فرهنگ در واژه نامه اقتصادی خود کارایی را ‌به این صورت تعریف ‌کرده‌است: کارایی عبارت است از نسبت مقدار عاملی که به کار افتاده.

فارل کارایی یک بنگاه را تولید یک ستانده به حد کافی بیشتر، از یک مقدار مفروض نهاده تعریف ‌کرده‌است.

همچنین در منابع دیگر تعاریفی از کارایی ارائه شده است که از آن جمله می توان به تعریف زیر اشاره کرد:

ستانده استاندارد/ ستانده واقعی = درجه کارایی

بر اساس این تعریف کارایی عبارت است از نسبت ستانده سیستم (در عمل ) به ستانده مورد انتظار یا شاخص، در واقع مقدار کاری که انجام می شود به مقدار کاری که باید انجام شود. (رمضانی، ۱۳۸۸: ص۲۳)

از نظر اقتصادی تعاریف گوناگونی با توجه به نوع و زمینه کارایی وجود دارد. منظور از نوع کارایی علت وقوع کارایی ( یا ناکارایی) یا سبب ایجاد آن است که در این خصوص به کارایی فنی (یا کارایی به سبب فنی) کارایی تخصیصی و غیره تقسیم می شود. به برآیند آن ها کارایی اقتصادی ( هزینه ای) گویند که می‌تواند بر حسب زمینه ای که کارایی در آن اندازه گیری می شود، تعریف شود.

۲-۵-۱-۱) قلمرو تعریف کارایی

مفهوم کارایی چنانچه در اقتصاد به کار می رود نشان دهنده تخصیص مطلوب منابع است اما از نظر هدف اندازه گیری کارایی ابزارها و قلمرو تعریف کارایی متفاوت است . ‌به این معنا که تحلیل و سنجش کارایی عموما در سه سطح صورت می پذیرد.

سطح کلان: اندازه گیری کارایی در سطح کلان اغلب در راستای تبیین تخصیص بهینه منابع کشور است. در این سطح، نتایج اقتصادی تخصیص منابع به بخش‌های مختلف اقتصاد با نتایج تخصیص ایده آل مورد مقایسه واقع می شود. تخصیص ایده آل یا مقرون به کارایی در سطح کلان منوط به تامین شرط بهینه پرتو ^[۳۶] است.

در سطح صنعت: در این سطح هدف اساسی سنجش کارایی نسبی بنگاه های یک صنعت در راستای ارائه تصویری از ساختار صنعت است. در این سطح واحد های مورد بررسی کارایی بنگاه های تولیدی می‌باشند و تئوری های ” بهترین در عمل ” یا تابع تولید مرزی روش هایی برای سنجش عملکرد این بنگاه ها هستند.

درسطح خرد: کارایی در سطح خرد بنگاه منفرد ( خرد) نیز متمرکز بر تخصیص منابع بنگاه است. اندازه گیری در سطح خرد از معیارهای سنجش در سطح صنعت که مبتنی بر مجموعه ای از امکانات تولید مشخص برای هر بنگاه ( تکنولوژی ثابت ) هستند فراتر می رود و مسائل جدید مدیریتی و مهندسی را که بنگاه در راستای دستیابی به حداکثر محصول ممکن با آن روبرو است نیز در بر می‌گیرد. برای محاسبه کارایی در سطح بنگاه ” با دیدگاه نسبی از کارایی ” یا باید عملکرد بنگاه را در دوره های مختلف زمانی با هم مقایسه کنیم یا باید عملکرد واحد های زیر مجموعه بنگاه ر مورد مقایسه قرار دهیم. ( ‌اسداللهی نیک، ۱۳۸۶: ص۱۰)

۲-۵-۱-۲) تعریف کارایی با توجه به مفهوم پویا یا ایستا

تعریف کارایی از دیدگاه ایستا مستلزم آن است که ‌عملکرد واحدهای اقتصادی مورد بررسی در یک نقطه از زمان مورد مقایسه قرار گیرند، به عبارت دیگر تغییرات عملکرد واحدهای مورد مطالعه در طول زمان در شاخص های کارایی ایستا منعکس نمی شود. در صورتی که کارایی از دیدگاه پویا تغییرات عملکرد بنگاه را در طول زمان نیز در بر می‌گیرد.

کارایی از دیدگاه جامع بیشتر مفهومی پویا است تا ایستا. زیرا از یک طرف هر بنگاهی که بهره وری آن کمتر از رقبایش باشد، می‌تواند در مقایسه با دیگر بنگاه های صنعت ناکارا تلقی شود. در صورتی که در زمان دیگری، ممکن است بنگاه ناکارای مذکور، نسبت به بنگاه های دیگر کارا شود. به عبارت دیگر، این رتبه بندی کارایی چون از مقایسه عملکرد واحدهای مختلف در بنگاه یا بنگاه های مختلف در صنعت به دست می‌آید، در طول زمان متغیر خواهد بود. در نتیجه باید در تحلیل های کارایی عملکرد بنگاه های یک واحد یا واحدهای مربوط به یک بنگاه در دوره های مختلف مورد بررسی قرار گیرند. از طرف دیگر شوکهای مختلفی در یک صنعت بر بنگاه های مختلف وارد می شود که بنگاه ها می‌توانند در نوع تعدیلشان نسبت به شوک ها یا در سرعت واکنش یا مهیا شدن برای مواجهه با شوک ها متفاوت باشند. کارایی به مفهوم پویا بیانگر سرعت تعدیلات نیز خواهد بود. در صورتی که کارایی از دیدگاه ایستا موارد مذکور را انعکاس نمی دهد. در تحقیق حاضر سعی شده است با بهره گرفتن از داده های تلفیقی که شامل داده های مقطعی و سری زمانی است دیدگاه پویا از کارایی ملحوظ گردد. ( ‌اسداللهی نیک،۱۳۸۶: ص۱۱)

۲-۵-۱-۳) تعریف کارایی با توجه به مفهوم مطلق یا نسبی