• • 1. 1. مقدمهی تحقیق

     

سپاس و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. مناجات با حضرت حق، امری فطری در انسان است که توسط لطف بینهایت ایزد منّان در وجود آدمی به ودیعه گذارده شده که به مرور زمان به صورت زمزمهها و نجواهایی ناب، در ارواح انسانی نمایان میشود.
نماز و نیایش ترنم دلنشینی است که همراه با معرفت خدای یکتاست. «معنای نماز، مناجات با خداست و آنکه نماز میگزارد، در مقام نیایش است. کلام، آشکار ساختن آن چیزی است که در نهاد انسان است و این جز با حاضر بودن دل ممکن نیست.» (راشدی، ۱۳۸۰، ج۱: ۹۵ )
انسانها با عناصر دعا و نیایش، سعی در ایجاد ارتباط با خدا و تقّرب به درگاه او دارند، بهراستی در هستی بیکران ما که روزگار دلمردگیهای بشر است تنها وجود قدرت لایتناهی و متعالی معبودی میتواند تسلّی بخش لحظههایمان شود که قلبهایمان با ذکرش آرامش پیدا میکند. اینجاست که دلهرهها رنگ می بازند و وجود سرشته شده از غم آدمی غرق نیاز میشود.
در واقع این ارتباط زبانی که بنده و خدا را با هم صمیمی میکند همان صفت رحمانیّت خداوند است که ریسمان محکم دعا و نیایش را به آدمی عنایت کرده تا با آن به أعلی درجهی وصال حق نائل گردد.
هر عبادتی ویژگیهایی را دربردارد و هر عملی نیز نتیجهای را در پی دارد. هر قدر نماز و نیایش همراه با آگاهی، بصیرت و اخلاص باشد، اثرات آن تأثیرگذارتر خواهد بود. بزرگترین اثر نماز و نیایش، آرامش و اطمینان قلبی است که در انسان به وجود میآید.
آرامشی که از پرستش عاشقانهی مبدأ هستی و کمال حاصل میشود روح بیتاب و بیقرار آدمی را به روشنی و یقین میرساند، بدین ترتیب احساس عجز و نیاز و سپس روی آوردن به درگاه حق تعالی و بالاخره دعا کردن، همه و همه القای خداوندی است.
احتیاج به راز و نیاز با خدا و شاید حتی گله و شکایت به درگاه او، انسان را به سوی نیایش سوق میدهد و احتیاج به راز و نیاز در پهنهی پر افتوخیز ادبیات جلوهی بیشتری داشته است.
زیرا شاعران در مقایسه با دیگران از روحیهی ظریف و لطیفتری برخوردارند و به همان نسبت زبان گیراتری برای این کار دارند. تأملی در اشعار شاعران در قرون گذشته تاکنون بیان کنندهی این امر است که در اکثریت آنها نیایش به عنوان یکی از ارکان برجستهی اشعار آنها و شاید مهمترین آنها بوده است. شاید اینطور به نظر برسد که در شعر معاصر، این موضوع جلوهی کمتری داشته باشد حال آنکه این موضوع یکی از دغدغه های شاعران معاصر است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در این پایان نامه سعی بر آن است که آداب نماز و نیایش در اندیشهی هشت شاعر برجستهی معاصر از جمله محمد حسین شهریار، حمید سبزواری، فریدون مشیری، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد، طاهره صفارزاده، سلمان هراتی و قیصر امین پور بررّسی و تحلیل شود.
هدف از این تحقیق این است که نماز و نیایش در اندیشهی هشت شاعر برجستهی معاصر بررّسی شود تا رهنمونی برای شناخت انسانها در ایجاد رابطه با خدا و رسیدن به آرامش و داشتن یک روح آرام باشد. روش گردآوری اطلاعات در این پایان نامه کتابخانهای است. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی است. ابتدا اشعار نیایشی شاعران منتخب استخراج میشود سپس با تحلیل مباحث به تناسب تقسیمبندی مفاهیم نماز و نیایش، در اشعار آنان بررسی میشود.
این تحقیق شامل پنج فصل است: در فصل اول به بیان مقدمهی تحقیق، بیان مسأله، سوالات تحقیق، اهمیّت و ضرورت تحقیق، پیشینهی تحقیق، اهداف تحقیق، فرضیه های تحقیق، تعاریف واژه های کلیدی، حدود و قلمرو تحقیق پرداخته شده است.
در فصل دوم مبانی نظری تحقیق و بنیاد نظری مربوط به آن از جمله، آداب نماز، تاریخچه نماز و پرستش، نظریههای نماز، اشکال نماز، مفاهیم نماز، توحید، آداب نیایش و … بیان شدهاند.
فصل سوم مروری است بر زندگی، آثار، سبک و ویژگیهای شعری هشت شاعر برجستهی معاصر.
در فصل چهارم آداب نماز در اندیشهی هشت شاعر برجستهی معاصر به تناسب تقسیمبندی مفاهیم نماز و نیایش، بررّسی و تحلیل شده است.
در فصل پنجم نتیجهی حاصل از تحقیق ارائه شده است.
در میان شاعران برجستهی معاصر و منابع استفاده شدهی آنان، با توجه به اینکه ۶ اثر طاهره صفارزاده که برای نگارش این پایان نامه استفاده شده است ۴ نمونه از آن در سال ۱۳۶۵ و ۲ نمونه در سال ۱۳۶۶ چاپ شدهاند، در ارجاعات از حروف الفبا استفاده شده است. منظور از ۱۳۶۵ الف، کتاب رهگذر مهتاب؛ ۱۳۶۵ ب، کتاب طنین در دلتا؛ ۱۳۶۵ پ، کتاب سد و بازوان؛ ۱۳۶۵ت، کتاب سفر پنجم؛ ۱۳۶۶ الف، کتاب دیدار صبح و ۱۳۶۶ ب، کتاب مردان منحنی است.
۱-۲ بیان مسئله
نماز به معنای سجده کردن و تعظیم کردن است که از مقولهی جزء به کل محسوب میشود و ترجمهای است آزاد از واژهی «صلوه» . نماز توجه باطن، ملازمت در حضور، اقبال به سوی حق و إعراض از ماسوی الله است. نماز راز با بینیاز، اوج تجلّی عاشقانه بین عاشق و معشوق و نیایش دردمندانهی بندهای است که در الفاظی فشرده در پیشگاه معشوقی او بیان میدارد و عبادت که روح نماز است در حقیقت اظهار ذلّت و خاکساری در پیشگاه حق است.
مفهوم نماز تنها یک عمل عبادی معمولی نیست، بلکه یک مرحله از مراحل سیر و سلوک عرفانی است و جایگاه ویژهای در شعر عرفانی به خود اختصاص داده است.
یکی از پایدارترین و قدیمیترین تجلیّات روح آدمی و یکی از اصیلترین ابعاد وجود، حس نیایش است. نیایش یک حالت دریافتنی ولی وصف ناپذیر، یک لحظهی ناب و بیدغدغه در محضر حق است و چنین به نظر میرسد که نیایش اصولاً کشش روح است به سوی کانون غیر مادّی جهان.
دعا و نیایش گسترهی وسیع، تعاریف متعدّد و متفاوتی را در بر میگیرد؛ چنان که علّامه جعفری «آن حالت روحی که میان انسان و معبودش رابطه انس ایجاد نموده است و او را در جاذبهی ربوبی قرار میدهد نیایش مینامد.» ( باقریان موحد، ۱۳۸۷: ۷۵) و در منظر شخصیّت فرهیختهای چون عبدالکریم سروش «دعا فقط صحنهی خواندن نیست که عرصهی شناختن او هم هست، مونولوگ نیست، دیالوگ هم هست، سخن گفتن دو سویه است.» (همان: ۱۲۵)
همهی انسانها ابزار بیان دریافتهای خود را ندارند، در این بین عدهای خوشبخت و مقبل هستند که علاوه بر داشتن آنات بیشتر ، استعداد و قدرت بیان آنات خود را نیز دارند. اگرچه بیشتر این انسانها در زندگی با درد و رنج زیستهاند اما درد و رنج گوارایشان باد که به نعمت عظیمتری رسیدهاند و ایشان شاعرانند.
شاعران مورد نظر ما متعلق به دوران معاصراند و هم جنبهی فقهی و عبادی نماز را در نظر داشتند و هم جنبهی رمزی و نمادین آن را. شاعرانی چون :
محمد حسین شهریار، حمید سبزواری، فریدون مشیری، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد، طاهره صفارزاده، سلمان هراتی و قیصر امینپور که با بکارگیری قالبهای مختلف و الفاظ متداول هرکدام به شیوهای مفاهیم و مضامین اعتقادی خود را در شعر منعکس میکنند، به عنوان نمونه سهراب با زبان ویژه و نگاه عرفانی خود اینچنین میسراید که :
« تهی بود و نسیمی / سیاهی بود و ستارهای / هستی بود و زمزمهای / لب بود و نیایشی / «من» بود و «تو» یی / نماز بود و محرابی » (سپهری، ۱۳۸۷ : ۲۱۷و۲۱۸ )
توصیف شهریار اینگونه جلوه مینماید :
« از دل ذرّه تا دل خورشید / همه جا جذبهی محبّت اوست
همه آفاق، مسجد و محراب / همه یک گوشه عبادت اوست
به طواف و نیایش ذرّات / همه آفاق غرق حیرت اوست » (شهریار، ۱۳۸۷ : ۱۲۱ )
فروغ با نگاه تیره و پناه جویانه میسراید که :
« و اسمش آن چنان که مادر / در اول نماز و در آخر نماز صدایش میکند / یا قاضی القضات است / یا حاجت الحاجات است » ( فرخزاد، ۱۳۸۸ : ۳۳۰ )
و شاعر نیایش وارهها اینگونه زمزمه میکند :
« دیشب آن قدر نزدیک بودی / که پنجره از شادیام نمک میچشید / و لبخندم را دامن میزد / من مشغول تو بودم / نیلوفری از شانههای من رویید / و از پنجره بیرون رفت » ( هراتی ، ۱۳۷۶ : ۷ )
تاکنون بحث نیایش در آثار شاعران کهن چون مولانا، سنایی و … بررّسی و تحلیل شده است و در این پایان نامه سعی بر آن است که با گزینش نمونههایی از شاعران معاصر، با نگاهی جدید و متفاوت به کنکاش پرداخته و علاوه بر بررّسی آداب نماز و نیایش، تحلیل مطالب را نیز باز خواهیم نمود.
۱-۳ سوالات تحقیق
۱- آیا نیایش ممکن است به صورت یک سیر روحانی و یک مکاشفهی درونی درآید؟
۲- فرم نیایش چگونه در اندیشهی شاعران شکل گرفته است؟
۳- اثرات نیایش که در روح و جسم ما نمود پیدا میکند به چه عواملی بستگی دارد؟
۱-۴ اهمیّت و ضرورت تحقیق
با قرار گرفتن در مسیر شناخت آداب نماز و نیایش و ویژگیهای خاص آنها، میتوانیم به احساس توانایی در ایجاد رابطه با خدا، احساس بهبودی خلق و خو، افزایش عزّت نفس و قدرت تصمیمگیری و درمان بیماریهای جسمی و روحی امیدوار باشیم و علاوه بر این، اضطراب و نگرانی را که همیشه در مسیر رشد و حرکت از موانع بزرگ ادامهی حیات سالم بوده است به آرامش؛ که به عنوان گمشده و آرزوی بشر تعریف شده است تبدیل کنیم تا داشتن یک روح آرام که از نتایج مستقیم اعتقاد به خدا و نیایش است برای همگان حاصل شود.
۱-۵ پیشینهی تحقیق
نیایش پدیدهای است که پیشینهی آن همزاد آفرینش آدمی است. نیایش و ستایش نامهها نیز در ادبیات تمام ادیان بخشهای پربرگ و پرباری را تشکیل میدهند و کهنترین آثار باقی بشری از تمدن هند و چین گرفته تا ایران باستان، همگی مجموعهای از سرودها و نیایشها هستند مانند اوپانیشادها، اوستا و … که امروزه به عنوان گنجینهای گران سنگ از معارف محسوب میشوند.
بدیهی است که نیایش واکنشی عالی، انگیختهای مقدّس و محصول جلوههایی است اهورایی و ارزشمند و فرازمینی. به عبارتی دیگر نخستین رگه های شعر نیایشی را در آثار کسایی مروزی میتوان یافت؛ هر چند نه به طور مستقیم و بیشتر مطاوی اشعار زاهدانه و عقیدتی. با عنایت به اینکه موضوع تحقیق بسیار بکر و نو است، استفاده از دسترنج محققان دیگر بسیار محدود و در واقع غیرممکن است و در این اثنا به سوابق زیر میتوان اشاره کرد :
در ادبیات کهن آقای دکتر کرم عبادی در مجلهی زبان و ادبیات فارسی پاییز ۱۳۸۵ به تحریر مقالهای ارزشمند دربارهی آداب، اسرار و فضایل عبادات از دیدگاه مولانا پرداخته که در آن با الهام از دیدگاه مولانا و با تکیه بر مثنوی معنوی، عشق و اشراق را مایهی اصلی عرفان دانسته و عرفان مولانا را عالیترین مرتبهی فکری و تعالی روحی و اخلاقی بیان کرده است که با مجاهده و سیر و سلوک و کسب دانش و معرفت حقیقی و عشق به حق و پیروی از مردان کامل و انبیا حاصل میشود.