سید پس از پشت سر گذاشتن دوران خردسالی در سال ۱۹۱۲ م (۱۳۳۰هـ) به دبستان رفت[۳۱] و بعد از شش سال تحصیل در سال ۱۹۱۸ م (۱۳۳۶ هـ) از این مقطع فارغ التحصیل شد.و در همین دوره (در طول ۳ سال) کل قرآن را حفظ کرد.
سید در سال ۱۹۲۰ م (۱۳۳۹هـ) برای ادامه تحصیل به قاهره فرستاده شد. و توانست وارد دانشسرا شود وبعد از سه سال موفق به‌اخذ مدرک آموزگاری شد.[۳۲]
( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
علاقه‌او به‌ادامه تحصیل باعث شد تا در سال ۱۹۳۳ م (۱۳۵۱هـ) با اخذ مدرک لیسانس در رشته‌ادبیات عرب فارغ التحصیل شود.
در همین دوران بود که نقطه‌اشنایی سید قطب با حزب وفد ومحمود عقاد وسپس حسن البنّاء منعقد گردید و این آشنایی‌ها سبب شد که‌او با درک عمیقی که‌از اسلام داشت مبارزۀ سیاسی ـ اجتماعی خویش را در قالب صحیح پی‌ریزی نماید.[۳۳]
سید قطب در تاریخ ۲/۱۲/۱۹۳۳ م به عنوان معلم در وزارت آموزش و پرورش استخدام شد و حدود شش سال خدمت کرد.[۳۴]
سید به شاعری و نوشتن داستانهای کوتاه و بلند علاقه‌مند بود و آثاری از جمله، بچه دهکده، رویاهای چهارگانه و خارها از خود بجا گذاشته‌است. در کتاب خارها که شرح زندگی خودش است به سرخوردگی عمیق خود اشاره می‌کند و بعد از سرخوردگی است که سید قطب عزم کرد تا پایان عمر مجرّد باقی بماند.[۳۵]
سید بعد از اتمام دوران تحصیلات دانشگاهی که‌از قرآن فاصله گرفته بود؛[۳۶] مجداً به‌انگیزه صرفاً ادبی و هنری به قرآن روی آورد و آثاری از خود بجای گذاشت از جمله: تصویر فنی در قرآن، مشاهدالقیامه، العداله‌الاجتماعی و…
سیّد هم چنین در این دوره به نوشتن مقاله‌های تند ضد حکومتی و استعمارگران انگلیس در مجله‌الفکر الجدید پرداخت و به دنبال آن نخست وزیر وقت مصر( محمود فهی نقراشی) بدنبال چاره‌ای می‌گشت و بالاخره تصمیم گرفتند او را غیر مستقیم برای اقامتی نامحدود به‌امریکا بفرستند تا از طرف وزارت آموزش و
پرورش به مطالعه نظام آموزشی آمریکا بپردازد.[۳۷]
سید در خلال سالهای ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۳به عضویت اخوان المسلمین در آمد و شروع به نوشتن مقالات اصلاحی و نیز تفسیر فی ظلال القرآن کرد و توانست به عضویت شورای رهبری اخوان (مکتب الارشاد) نیز درآید و رئیس اداره تبلیغات (نشر الدعوه) شود و در سوم ژوئیه ۱۹۵۴ م به سردبیری روزنامه‌اخوان المسلمین منصوب شد.[۳۸]
در ژانویه ۱۹۴۵ م زمان انحلال تشکیلات اخوان المسلمین صادر شد و رهبران آن از جمله سید قطب دستگیر و راهی زندان شدندو…. سید با توجه به داشتن روحیه خستگی ناپذیر، پژوهش و تحقیق در زندان نیز به نوشتن کتب و مقالات، از جمله تفسیر فی ظلال القرآن ـ هذا الدین ـ معالم فی الطریق و…. ادامه داد.وبعد از ۹سال آزاد شد.[۳۹]
همزمان با انتشار کتاب معالم فی الطریق، جنبش اخوان المسلمین نیز اوج می‌گرفت و لذا ناصر تصمیم گرفت که‌انها را تحت فشار بیشتری قرار دهد و لذا اکثر آنها، از جمله سیّد را دستگیر و با اتهاماتی از قبیل قیام بر ضد امنیت کشور، رهبری گروهک‌ها و تشکیلات ارتجاعی روانه زندان نمود.[۴۰]و در یک دادگاه فرمایشی در تاریخ ۲۲/۸/۱۹۶۶ با حکم سرهنگ فواد الدجوی او را به‌اعدام با اعمال شاقه محکوم کرد.
علیرغم مخالفتهای جهانی علیه‌این حکم، حکومت مستبد مصر او را در سحرگاه ۲۹/۸/۱۳۶۶ همراه با تعدادی از همفکرانش به دار آویخت و از این پس به مفسّر شهید معروف شد. و جسد او را پنهانی در یکی از مقابر قاهره به خاک سپردند.
وی حدود ۲۴ کتاب در موضوعات مختلف نوشته که مهمترین آنها عبارتند از: تفسیر فی ظلال القرآن، التصویر الفنی فی القرآن، مشاهد القیامه فی القرآن، العداله الاجتماعی فی الاسلام، معرکه‌الاسلام و الراسمالیه و….[۴۱]
نحوۀ شکل‌گیری تفسیر فی ظلال القرآن
تفسیر فی ظلال القرآن از مشهورترین و مهمترین آثار سید قطب است که تفسیری است به زبان عربی از کل قرآن و مولّف آن که‌اساس تفسیرش را زندگی در سایه قرآن برای بشر می‌داند با نگاهی ادبی به قرآن و با رویکردی حرکت آفرین و تربیتی اجتماعی، آنرا به رشته ی تحریر درآورده‌است.
آغاز این تفسیر همراه بود با درخواست سعید رمضان (مدیر مسئول مجله‌المسلمون) که‌انرا در اواخر سال ۱۹۵۱ م در قاهره‌انتشار می‌داد و از مرحوم سید قطب درخواست همکاری نموده‌او نیز پذیرفت و ترجیح داد که در موضوع تفسیر قرآن مقاله‌اش را ارائه دهد و عنوان مقاله‌اش رافی ظلال القرآن نام نهاد. سیّد اولین مقاله‌اش رادرفوریه۱۹۵۲م (۱۳۶۹هـ.ق) درشماره سوم مجله منتشر کرد.[۴۲]
سید بر خلاف وعده قبلی یکباره‌از تصمیم خود صرف نظر کرد و تصمیم گرفت تفسیر هر یک از اجزاء سی گانۀ قرآن را در یک مجلد و به صورت مستقل منتشر نماید.
الف) جلد اول فی ظلال القرآن را که شامل همان هفت مقاله منتشر شده در مجله‌المسلمون بود در اکتبر ۱۹۵۲ م (۱۳۷۰ هـ.ق)و پانزده جلد دیگر رانیزآماده و توسط انتشارات دار احیاء الکتب العربیه منتشر نمود.[۴۳]
ب) جلد هفده تابیست وهفت را در زندان نوشت (۱۹۵۴ م). [۴۴]
اما شکنجه‌ها و مشکلات زندان و نیز آشنا شدن با آراء و اندیشه مودودی، [۴۵] نگاه سید به قرآن را تحت تاثیر قرار داده و از این جا به بعد سید علاوه بر مبنای ادبی که بر طبق آن به تفسیر قرآن پرداخته بود به جنبه‌های اصلاحی و تربیتی و تحول‌ساز قرآن روی آورد.
ج) سه جلد آخر تفسیر را سید قطب در زندان با این شیوه جدید تفسیر نمود و بدین ترتیب تفسیر تمام قرآن را به‌اتمام رسانید.
اما از آنجا که شیوه تفسیری خود را که در سه جزء آخر اعمال نموده بود مفید می‌دانست تصمیم گرفت مجلدات قبلی را نیز به‌همین صورت مورد تجدید نظر و تصحیح و تنقیح قرار دهد ودر همان حال که در زندان بود به‌این امر همت گماشت و توانست:
سیزده مجلد اول را بر همین اساس باز بینی و تجدید نظر نماید.اماچون در سال ۱۹۶۶ م به مرگ محکوم
شد، نتوانست به تنقیح و تجدید نظر در مجلات باقیمانده بپردازد. بنابراین از جزء ۱۴ تا ۲۷ به‌همان شیوه و سبک قبلی باقی ماند.[۴۶] وبر همین اساس است که برخی زندگی تفسیری سید قطب را به سه مرحله تقسیم کرده‌اند.[۴۷] وبرخی اورا مفسّری مجدّد با سبک نوینی در تفسیر، به نام تفسیر حرکی می‌دانند.[۴۸]
ویژگی ها و روش تفسیری سید قطب
۱) روش تفسیری سید قطب، بیشتر روش تفسیر قرآن به قرآن است که گاهی نیز جنبه روائی پیدا می‌کند. در بحثهای بعدی بیشتر به‌این روش خواهیم پرداخت.
۲) قبل از تفسیر آیات، مقدمه و سرآغازی برای سوره بیان می‌کند که در آن به معرفی اجمالی سوره و ابعاد مختلف لفظی و معنایی آیات می‌پردازد. هم چنین از مباحث مطرح شده در این مقدمه، مشخص نمودن تعداد آیات، مکی یا مدنی بودن سوره، سال نزول، بررسی موضوع و شخصیت سوره، بیان اهداف و مقاصدی که سوره بیان می‌کند، اسامی‌سوره، اسباب النزول و فضیلت سوره، ارتباط و تناسب آن با سوره قبلی، و مباحث بلاغی و تاریخی می‌باشد. البته در آغاز هر جزء نیز یک مقدمه دیگر می‌آورد وضیعت آن جزء را از نظر مکی و مدنی بودن سوره‌ها…. مطرح می‌کند.[۴۹]
۳) سپس برای بار دوم تعدادی از آیات را انتخاب نموده و به شرح و توضیح بیانی و تربیتی با شیوه‌ادبی می‌پردازد.[۵۰]
۴) وی هر سوره را به بخشهای (درسها) موضوعی تقسیم می‌کند که‌هر کدام یک واحد موضوعی با اجزاء کوچکترند. و سپس هر بخش را نامگذاری می‌کند مانند:، شوط، موج، مقطع و در آغاز هر بخش، موضوعات اصلی و فرعی آن را مطرح نموده و به تفسیر تفصیلی آیات می‌پردازد که‌البته در این بخش نیز هر بخش را به بخشهای کوچکتر، یک یا چند آیه تقسیم نموده و به گونه‌ای پیوسته به‌هم به تفسیر آنها می‌پردازد.
۵- اعتقاد داشتن به وحدت موضوعی در سوره‌ها؛ مبنای وحدت موضوعی سور با وجود تامّلات و دقتهای
مفسّران بسیاری درباره‌ان در منهج تفسیری سیّد، از چنان برجستگی و گستردگی برخوردار است که بخش توجهی از تفسیری فی ظلال را به خود اختصاص داده و هیچ فرد منصفی نمی‌تواند وزریدگی و تبحر او را در این مساله‌انکار کند.
وی معتقد است آنکه در سایه قرآن می‌زید به خوبی ملاحظه می‌کند که‌هر سوره دارای یک یا چند موضوع اصلی است که در صورت متعدد بودن موضوعات آن همه‌انها حول یک محور ویژه قرار دارد.[۵۱]
بنابراین سیّد با این دید که‌هر سوره‌از یک وحدت موضوعی برخورد است به تفسیر آیات می‌پردازد.[۵۲] ما بزودی مطالب بیشتری در این زمینه خواهیم گفت.
۶- یکی دیگر از مسائلی که سید قطب به‌ان توجه داشته تناسب و پیوستگی موجود بین آیات است. وی در هر سوره با ارائه موضوعات مورد بحث سوره به دنبال یافتن محور اساسی و واحدی برای هر سوره‌است که تمام موضوعات سوره گرد آن جمع می‌شوند. شاید بتوان گفت که تفسیر فی ظلال از قابل توجه ترین آثار از حیث توجه به پیوستگی معنای آیات در سوره‌های قرآن کریم می‌باشد.
بطور کلی آنچه در این تفسیر خودنمایی می‌کند اعتقاد به: پیوستگی آیات و سوره، نقش سیاق در تفسیر آیات، استفاده‌ازتفسیر قرآن به قرآن، وجود زبان تصویری قرآن، شخصیت داشتن سوره‌ها، اعتقادبه وحدت موضوعی درسوره‌ها است، که مفسّر شهید به خوبی از عهدۀ تبیین آنها بر آمده‌است. در ادامه جایگاه‌این مسائلرا نیز در فی ظلال بررسی خواهیم کرد.
روش های دیگر تفسیری ایشان اجمالاًعبارت است از:تقسیم کل قرآن به دو بخش مکی ومدنی[۵۳]، اجتناب از ورود به بحث های مورد اختلاف فقهی واغراق در مسائل لغویی وکلای وغیبی، [۵۴]پرهیز از تفسیر علمی‌وعلوم قدیم وجدیدی که‌ارتباط با فهم قرآن ندارند، [۵۵] توجه به آیات معنوی و اخلاقی، [۵۶] توجه به مسایل وگرایشهای اجتماعی، [۵۷] طرح پیامها واهداف سوره وتاکید بر روش انقلابی وپویا در تفسیر قرآن که به منهج الحرکی معروف شد. [۵۸] بهره گیری از منابع روایی کهن بطوری که طبق بررسی صورت گرفته در فی ظلال، سید قطب بیش از ۶۰۰ بار از سنّت پیامبر| استفاده نموده‌است.[۵۹] قایل شدن شخصیت برای قرآن وسوره‌های آن.[۶۰]
فی ظلال القرآن از تفسیرهای بزرگ اهل سنت است در شش مجلد و در تفسیر ۳۰ جزء قرآن توسط سیّد قطب اندیشمند، ادیب و مصلح بزرگ اجتماعی معاصر، به‌هدف احیای نهضت اصیل اسلامی‌از جمله؛ پر کردن شکاف عمیقی که بین مسلمانان عصر حاضر و قرآن بوجود آمده و… به رشته تحریر درآمده‌است.[۶۱]
برای این تفسیر ارزشمند علاوه بر موارد بالا ویژگی هایی دیگری نیز مطرح شده‌است که بطور فهرست‌وار اشاره می‌نماییم:
پرهیز از عقل محوری در عین ارزش قایل شدن برای عقل، [۶۲] استفادۀ گسترده‌از نقل در تفسیر آیات، [۶۳] پرهیز از ورود به‌اسراییلیات همراه با ژرف اندیشی ودقت زیاد، [۶۴] اجتناب از تعصبات افراطی مذهبی، [۶۵] مطرح نمودن زبان تصویری برای قرآن.[۶۶]
در پایان مجدداً تأکید می‌کنیم که تفسیر فی ظلال بیشتر با موضوعاتی از قبیل وحدت موضوعی سور وآیات قرآن، اهداف سوره‌ها، ساختار سوره، مطرح کردن و موثّر دانستن سیاق آیات، شناخته شده‌است که در فصلها ی بعدی به‌انها بیشتر خواهیم پرداخت.
باتوجّه به‌اینکه روش تفسیری هردو تفسیر مورد مطالعه روش تفسیر قرآن به قرآن است، اینک نگاهی گذرا به تعریف و جایگاه روش تفسیر قرآن به قرآن در این دوتفسیر ضروری به نظر می‌رسد.
روش تفسیر قرآن به قرآن و جایگاه آن در تفاسیر المیزان و فی ظلال القرآن
شاید بتوان گفت مهمترین و اساسی‌ترین ویژگی المیزان استفاده کامل و دقیق از روش تفسیری قرآن به قرآن است که در واقع همان روش تفسیری پیامبر| و ائمه‌اطهار ×نیز بوده‌است.ویک نکته‌اضافه می‌کنیم که: اگر چه‌المیزان اولین تفسیری نیست که‌از این روش استفاده کرده‌است، اما قطعاً بلندترین و موثرترین گام در این زمینه‌است آنچه در این باب به‌المیزان عظمت ویژه‌ای بخشیده‌است بهره‌مندی گسترده‌ان از این شیوه و حل بسیاری از مشکلات تفسیری در پرتو این نگرش ژرف است.[۶۷]
با توجه به‌اهمیت این روش در بین مفسران و قرآن پژوهان و خصوصاً این دو تفسیر (المیزان ـ فی ظلال القرآن) فصلی مستقل را به آن اختصاص داده‌ایم که‌انشاء‌اله مطالب بیشتری را مطرح خواهیم کرد.[۶۸]
