تا انتهای باب اخلاص اخبار و حکایات و احادیث و سخنان مشایخ صوفیه نقل شده، که شاید بخشی از آن از ابوسعد خرگوشی است. نقل قول­هایی که از مشایخ در علم القلوب آمده مانند کاری است که ابوسعد در کتاب تهذیب الاسرار و احتمالاً کتاب دیگرش الاشاره و العباره کرده است. همان­طور که پیشتر اشاره شد، شاید مؤلف علم القلوب از کتاب الاشاره و العباره بهره گرفته است نه از کتاب تهذیب الاسرار.
۵-۱ اللوامع^[۱۲۱]
مجالس ابوسعد خرگوشی که دارای ۱۰۵ مجلس یا فصل و شامل موضوعات حدیث و تفسیر موضوعی قرآن است. این کتاب برای کسب شناخت نسبت به مشایخ حدیث خرگوشی و علما و عرفای خراسان در سده­های سوم و چهارم بسیار مفید است زیرا احادیث کتاب مسند و مرسل ذکر شده است. هم­چنین بخش­هایی در فضایل حضرت علی علیه السلام با این عناوین دارد: «مجلس فی فضایل علی بن ابی طالب رضی الله عنه» «مجلس فی فضایل الحسن و الحسین رضی الله عنهما». نسخه­ خطی این کتاب به شماره­ ۱۶۴۲ در مجموعه­ نسخه­های خطی کتابخانه­ی واتیکان موجود است.^[۱۲۲]

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

کتابخانه واتیکان نسخه‌ای بی­همتا از آن را به شماره (Vat. Arab.1642) در اختیار دارد که تاکنون از دید پژوهشگران معاصر پنهان بوده است. کتابتِ دستنویس آن به دست حسین بن علی بن الحاجّ حسین الشّافعی الأشعری العَلوانی، در ۲۰ جمادی الثّانی۹۴۸ق پایان یافته است. این نسخه ۴۲۲ برگ دارد و دارای دو جلد است که جلد اوّل در برگ ۲۰۶b پایان یافته و جلد دوّم (که سرآغازش با «مجلس فی الرضا بقضاء الله عزّ و جلّ») در برگ ۲۰۸b شروع شده است(برگ ۲۰۷ نانوشته و سفید مانده است). کامل بودن دستنویس با توجّه به رکابه‌های پایانی پشت کم و بیش همه اوراق، به جز ۲۰ برگ انتهایی که کم و بیش کرم خورده و شاید دارای مفقودی است، تأیید می‌شود. درآغاز نسخه خطّی، چند ورق جابه جا صحّافی شده و نظم درست اوراقش چنین است: برگ‌های ۱ـ۱۹، ۳۰ـ۳۹، ۲۰ـ۲۹، ۴۰٫ برگ عنوان (۱a) چنین خوانده می‌شود: «کتاب اللوامع تألیف الاستاذ الزّاهد ابی‌سعید عبدالملک بن عثمان الواعظ الملقّب بخرکوشی المَقدِسی رحمه الله تعالی و نفع به آمین الحمدلله وحده». عنوان کامل‌تری از اثر در مقدمه این گونه آمده ­است: «کتاب اللوامع و ترتیب المجالس» (برگ ۵a، سطور ۶ـ۷).
این اثر در مجالسی تنظیم شده است و هر بخش/مجلس با آیه‌ای از قرآن که در آن بخش به دقّت مورد بحث قرار گرفته، آغاز می‌شود. در واقع نخست مجلس‌گویی و سپس تفسیر موضوعی را آورده­است.
به غیر از تهذیب الاسرار که خطاب به صوفیان بوده، اللوامع برای مخاطبی عام‌تر نوشته شده است. آثار مجالس‌گونه در میان صوفیان خراسان، ‌به ویژه به نیت وعظ و پند مخاطبان عام، بسیار جا افتاده و مقبول بوده است. این قبیل آثار گاهی توسّط خود واعظ و گاهی به دست شاگردانش نوشته می‌شدند. از جمله نمونه‌های نامدار متعلّق به سده­های بعد می‌توان به مجالس احمد غزالی، مجالس سیف‌الدّین باخرزی، معارف بهاءولد، هفت مجلس و فیه ما فیه جلال‌الدّین مولوی، چهل مجلس علاءالدّوله سمنانی و یا ملفوظات عبیدالله احرار اشاره کرد. افزون بر این، کتاب اللوامع قرائنی در خود دارد که اثر را به عنوان یک کتاب راهنمای وعظ نشان می‌دهد.
در بخشی از مقدمه کتاب (برگ‌های ۴aـ۵b)، خرگوشی با دقّت روش خود را در هر مجلس شرح می‌دهد و بیان می‌کند که وی نخست به بحث راجع به آیات مرتبط با آیه­ی طرح‌شده در هر مجلس پرداخته و به دنبال آن احادیث مربوطه را آورده است(برگ ۵a، سطور ۶ـ۱۳). روش تفسیری او دربرگیرنده برداشتی کلّی از مفاهیم «تنزیلی» و «تفسیری» و به طور ویژه‌ مفاهیم صوفیانه «تأویل»، «عباره» و «اشاره» است. ذکر دقیق اِسنادِ روایاتی که خرگوشی به آن­ها در کتابش استناد می‌کند، این اثر را به عنوان یک مأخذ تاریخی برای نقلِ حدیثِ خرگوشی و نیز شبکه نقله حدیثِ نیشابور، ارزشی مضاعف بخشیده است.
عناوینی که در ضمن کتاب ذکر شده مربوط است به «توحید» (از برگ ۱)، به دنبال آن مجالسی درباره خلق آدم و جهان (از برگ۹)، نبوّت (از برگ ۱۹)، صحابه (از برگ ۲۳) و اهل بیت (از برگ ۲۷)[۳۶] و نیز قرآن (از برگ ۳۰). باقی مجلس‌ها به مفاهیم و مقامات تصوّف که در اغلب کتب راهنما(از برگ ۳۹)، خلوص قلب (از برگ ۴۰)، تفاوت بین الهام و وسوسه (از برگ ۴۱)، عقل (از برگ ۴۲)، تقوی (از برگ ۴۳)، محبّت (از برگ ۴۶) و خوف (از برگ ۴۷)، الرضا بقضاء الله (از برگ ۵۰)، اخلاص (از برگ ۵۲)، توکّل (از برگ ۵۳)، حرص (از برگ ۵۵)، سعادت و شقاوت (از برگ ۵۶)، صفات و ویژگی‌های مؤمنین، منافقین و کفّار (از برگ ۶۵)، استسقاء (از برگ ۸۲)، احتکار (از برگ ۹۴) و حسد (از برگ ۹۶)، و معراج (از برگ ۹۹).
خرگوشی در سراسر اثر، همانند تهذیب الاسرار، به سخنان صوفیان متقدّم همچون معروف کرخی، ابوسلیمان دارانی، حارث محاسبی، ذوالنّون مصری، یحیی بن معاذ رازی، ابویزید بسطامی ، شاه بن شجاع کرمانی، ابوسعید خرّاز، سهل بن عبدالله تستری، جنید بغدادی، حکیم ترمذی، ابوالعبّاس احمد بن عطا، ابوبکر محمّد بن موسی واسطی، ابوبکر شّبلی ارجاع می­دهد. افزون بر این، خرگوشی نظرات مفسّرین متقدّم خود را نیز در این اثر نقل می‌کند و در صورت نیاز به اختلاف قرائت­ها نیز اشاره می‌کند. قطعاتِ بسیاری به نظمِ فارسی (مثلاً در برگ ۳۳۱a) و هم­چنین جملاتِ منثور (مثلاً در برگ ۱۹۵a) در جای‌جای کتاب دیده می‌شود.
نسخه­ حاضر، هیچ تاریخی از زمان تدوین اثر به دست نمی‌دهد، امّا ارجاعی از سوی مؤلّف به شرف المصطفی (برگ ۸۲) هست که نشان دهنده تقدّم نگارش آن بر اللوامع است(برپایه حدس طاهری عراقی، شرف المصطفی بین سال‌های (۳۸۵ تا ۳۹۰ ق)نوشته شده است.)
در ادامه، فهرستی از سرفصل‌های مجالسِ کتاب اللوامع خواهد آمد.
۵-۲ فهرستِ مجالسِ کتاب اللوامع
مجلس۱: فی قوله تعالی﴿اللهُ لَا إلَهَ إلَّا هُوَ الحَیُّ القَیُّومُ لَا تَأخُذُهُ سِنَهٌ وَلَا نَومٌ﴾ الآیه(۲۵۵:۲) [۵أ]
مجلس۲: فی قوله تعالی﴿شَهِدَ اللهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالمَلاَئِکَهُ وَأوُلُوا العِلمِ﴾ الآیه(۳: ۱۸) [۹ب]
مجلس۳: فی قوله عزّ و جلّ﴿قُلِ اللّهُمَّ مَالِکَ المُلکِ﴾ الآیه (۳: ۲۶) [۱۳أ]
مجلس۴: فی سوره الإخلاَص[۱۵أ]
مجلس۵: فی قوله عزّ و جلّ﴿طه مَا أَنزَلنَا عَلَیکَ القُرآنَ لِتَشقیَ﴾ الآیه(۲۰: ۱ـ۲) [۳۰أ]
مجلس۶: فی قوله تعالی﴿الرَّحمَنُ عَلَی العَرشِ استَوَی﴾ (۲۰: ۵)[۳۲أ]
مجلس۷: فی قوله عزّ و جلّئ﴿اَللهُ نُورُ السَّمَوَاتِ وَالأَرضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشکَاهٍ فیِهَا مِصبَاحٌ﴾(۲۴: ۳۵) [۳۴أ]
مجلس۸: فی قوله عزّ و جلّ﴿سَنُریِهِم آیَاتِنَا فِی الآفَاقِ وَ فِی أَنفُسِهِم حَتَّی ‌یَتَبَیَّنَ لَهُم أَنَّهُ الحَقُّ﴾ (۴۱: ۵۳) و فی قوله﴿وَفِی أَنفُسِکُم أَفَلَا تُبصِرُونَ﴾ (۵۱: ۲۱) [۳۷أ]
مجلس۹: فی ذکر بدء الخلق و معنی قوله تعالی﴿اَللهُ یَبدَأُ الخَلقَ ثُمَّ یُعیِدُهُ ثُمَّ إِلَیهِ تُرجَعُونَ﴾ (۳۰: ۱۱) [۲۲أ]
مجلس۱۰: فی قوله تعالی﴿إِنَّ رَبَّکُمُ أللهُ الّذِی خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالأَرضَ﴾ (۷: ۵۴) [۲۶أ]
مجلس ۱۱: فی قوله تعالی﴿وَ الجَانَّ خَلَقنَاهُ مِن قَبلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ﴾ (۱۵: ۲۷) [۴۲ب]
مجلس ۱۲: فی قول الله تعالی﴿وَ إِذ قَالَ رَبُّکَ لِلمَلَائِکَهِ إِنّیِ جَاعِلٌ فِی الأرضِِِ خَلیفَهً﴾ (۲: ۳۰) [۴۶ب]
مجلس ۱۳: فی قوله عزّ و جلّ ﴿وَ إِذ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِم ذُرِّیَّتَهُم وَ أَشهَدَهُم﴾(۷: ۱۷۲) [۵۰أ]
مجلس ۱۴: فی قوله تعالی﴿إِنَّا عَرَضنَا الأمَانَهَ عَلیَ السَّمَوَاتِ وَ الأرضِ وَ الجِبَالِ﴾(۳۳: ۷۲) [۵۳أ]
مجلس ۱۵: فی قوله تعالی﴿فَأَکَلَا مِنهَا فَبَدَت لَهُمَا سَوءَاتُهُمَا وَ طَفِقَا یَخصِفَانِ عَلَیهِمَا مِن وَرَقِ الجَنَّهِ﴾ (۲۰: ۱۲۱) [۵۶ب]
مجلس ۱۶: فی قوله تعالی﴿إِهبِطُوا بَعضُکُم لِبَعضٍ عَدُوٌّ﴾ (۲: ۳۶) و فی ذکر إبلیس لعنه الله و غیرها [۶۱أ]
مجلس ۱۷: فی قوله تعالی﴿إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لِلَّذِی بِبَکَّهَ مُبَارَکاً وَ هُدَیً لِلعَالَمِینَ﴾ (۳: ۹۶) [۶۵أ]
مجلس ۱۸: فی قوله تعالی﴿وَلَقَد خَلَقنَا إلانسَانَ مِن سُلَالَهٍ مِن طِینٍ ثُمَّ جَعَلنَاهُ نُطفَهً فِی قَرَارٍ مَکِینٍ ثُمَّ خَلَقنَا النُّطفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقنَا العَلَقَهَ مُضغَهً فَخَلَقنَا المُضغَهَ عِظَامَاً فَکَسَونَا العِظَامَ لَحماً ثُمَّ أَنشَأنَاهُ خَلقاً آخَرَ فَتَبَارَکَ أللهُ أَحسَنُ الخَالِقینَ﴾ (۲۳: ۱۲ـ۱۴) [۷۱أ]
مجلس ۱۹: فی ذکر صفات الأنبیاء و أعمارهم و الإبتداء بقوله تعالی﴿إِنَّ أللهَ اصطَفَی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إبرَاهیِمَ وَ آلَ عِمرَانَ﴾ (۳: ۳۳) [۷۶أ]
مجلس ۲۰: فی قوله تعالی﴿لَقَد جَاءَکُم رَسُولٌ مِن أَنفُسِکُم عَزیِزٌ عَلَیهِ﴾ (۹: ۱۲۸) [۸۱ب]
مجلس ۲۱: فی أسماء رسول الله صلی الله علیه و سلم [۸۷أ]
[مجلس فی] الفرق بین الحبیب و الخلیل [۸۹ب]
مجلس ۲۲: فی قوله تعالی(کُنتُم خَیرَ أُمَّهٍ أُخرِجَت لِلنَّاسِ﴾(۳: ۱۱۰) [۹۲أ]
مجلس ۲۳: فی فضائل الصحابه رضی الله عنهم [۹۸أ]
مجلس ۲۴: فی فضائل أبی‌بکر الصدیق رضی الله عنه [۱۰۱ب]
مجلس ۲۵: فی فضائل عمر بن الخطاب رضی الله عنه [۱۰۵ب]
مجلس ۲۶: فی فضائل عثمان بن عفان رضی الله عنه [۱۰۸ب]
مجلس ۲۷: فی فضائل أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب رضی الله عنه [۱۱۱ب]
مجلس ۲۸: فی فضائل أهل البیت رضی الله عنهم [۱۱۵ب]
مجلس ۲۹: فی فضائل الحسن و الحسین رضی الله عنهما [۱۱۹أ]
مجلس ۳۰: فی نزول القرآن [۱۲۱ب]
مجلس ۳۱: فی فضائل القرآن [۱۲۵ب]
مجلس ۳۲: فی حفظ حدود القرآن [۱۳۰ب]
مجلس ۳۳: فی معانی الحروف المقطّعه [۱۳۴ب]
فصل فی فضل العلم [۱۴۰أ]
مجلس ۳۴: فی آداب العلماء رضی الله عنهم [۱۴۴أ]