کتاب العین
نویسنده العین خلیل بن احمد بن عمر بن تمیم(۱۰۰ه-۱۷۵ه)، از چهرههاى درخشان علم لغت است، او علاوه بر تخصص در علومى مانند ریاضیات، عَروض، ادبیات، شعر و موسیقى، در علم لغت نیز استاد فن بوده است. او اولین معجم عربى را که اکنون در دسترس است نگاشته و بنابر عقیقده گروهی از علما، مبتکر این علم به شمار میرود. پرورش شاگردانی همچون سیبویه، مبرد، یونس و زمخشرى که هر یک از چهرههاى درخشان این علم مىباشند خود نشان از جایگاه علمی وی دارد.
کتاب العین مجموعهاى گران بها از لغات مورد استفاده در قرن دوم هجرى است و اولین کتاب در این علم مىباشد. از مزیتهای این کتاب، تألیف آن همزمان با عصر امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام تألیف شده و این عصر، زمان صدور اکثر روایات شیعه است. این کتاب براى دستیابى به معانى لغات احادیث از ارزش و اعتبار خاصى برخوردار است, زیرا معانى کلمات را در همان عصر ائمه علیهم السلام براى ما آشکار مىسازد و این در درک صحیح معناى روایات بسیار مؤثر است.
نکته دیگر اینکه مؤلف، معانى لغات را از کتاب دیگرى نگرفته، بلکه با مراجعه به مردم عصر خویش، به معانى الفاظ پى برده است و این موجب ارزش و اعتبار فراوان کتاب حاضر گشته است. به طوری که بعد از آن کتابهاى دیگردر علم لغت همه با توجه به این کتاب و استفاده از آن نوشته شدهاند، کتبى مانند: التهذیب، نوشته ازهرى، المحکم، ابن سِیدَه، الصحاح، جوهرى، جمهره اللغه، تألیف ابن دُرید، لسان العرب، نوشته ابن منظور، تاج العروس، نوشته زبیدى، معجم مقاییس اللغه، نوشته احمد بن فارس، المصباح المنیر، احمد بن محمد مقرى فیومى.
خلیل در این کتاب سعی نمود تمام لغات رایج زمان خود را جمع آورى نموده و حاصل کار شامل حدود دو هزار ریشه لغت رایج در عصر اوست. اما در مورد علت نامگذاری کتاب باید گفت این کتاب با حرف عین شروع مىشود و نیمى از کتاب نیز شامل کلماتى است که یکى از حروف اصلى آنها حرف عین است، از این جهت، مؤلف نام کتاب را «العین» نهاده است.
در این کتاب پس از مقدمه خلیل بن احمد که در آن شیوه نگارش کتاب و انگیزه انتخاب این شیوه را در ترتیب کتاب بیان نموده است متن کتاب قرار دارد. شیوه خاص این کتاب، ترتیب کلمات به ترتیب حروف الفبا نبوده، بلکه ترتیب خاص دیگرى براى کلمات در نظر گرفته شده است، که در حقیقت بر اساس مخرج تلفظ حروف است و با حرف عین شروع شده و به همزه ختم میشود. در واقع از آنجا که مؤلف العین، آگاه به علم دستگاه صوتى و ترکیب و اجزاء و درجات آن بوده، توانسته مخارج صداها را مشخص نماید. وی، کتاب خویش را ابتدا از کلمات دو حرفى مضاعف شروع کرده، سپس سه حرفى و سه حرفى معتل و لفیف را آورده و پس از آن چهار حرفى و پنج حرفى بیان شده، و این ترتیب را در تمام حروف و بخشها رعایت کرده است.
از نکات شایان توجه آنکه در این کتاب فقط به ریشه کلمات توجه شده و کلمات معتل نیز به اصل خود برگردانده شده است.[۱۷۳]
تهذیب اللغه
ابن منظور صاحب لسان العرب، التهذیب را جزء منابع اصلی در تألیف اثر خود میشمارد و کتاب را زیباترین کتاب لغتی میخواند که با آن برخورد داشته است و آنرا از مهمترین منابع در این زمینه میداند.[۱۷۴] پیش از وی زرکشی نیز از این کتاب در موضوع غریب القرآن یاد کرده و از کتابهای مفصل در این موضوع میشمارد.[۱۷۵]
مقاییس اللغه
احمدبن فارس بن زکریا قزوینی(۳۲۹ه-۳۹۵ه) ادیب لغوی و محدث ایرانی از دانش وسیعی برخوردار بود و کتابهایی که نوشت بسیاری از انواع دانش روزگار وی را در بر میگیرد. از جمله این آثار میتوان یا کرد از:
الاتباع و المزاوجه، اختلاف النحاه، اخلاق النبی۹، اصول الفقه، امثله الاسجاع، انتصار لثعلب، تفسیراسماء نبی۹، حلیه الفقهاء، دارات العرب، دیوان شعر، ذخائرالکلمات، ذم الخطا فی الشعر، سیره النبی، الصاحبی یا فقه اللغه، العم و الخال، غریب القرآن، الفصیح، مجمل اللغه، مقاییس اللغه، مقدمه فی النحو، مقدمه فی الفرائض، جامع التأویل، النیروز، الحماسه المحدثه، تمام الفصیح، متخیرالالفاظ، اوجزالسیر لخیرالبشر.[۱۷۶]
الجمهره اللغه
ابن درید، ابوبکر محمد بن حسن بن درید ازدی قحطانی(۲۲۳ه-۳۲۱ه) ادیب، لغوی و شاعر عرب بود. در مجموعه آثار او الجمهره اللغه، المقصوره(قصیده)، الاشتقاق المقصور و الممدود، ذخائر الحکمه، المجتنی، صفه السرج و اللجام، الملاحن، السحاب و الغیث، تقویم اللسان، ادب الکاتب و الامالی مشاهده میشود. این آثار خود نشان از گستره علمی و دانش نویسنده خویش دارند.[۱۷۷]
ابن درید چنانچه در مقدمه الجمهره نگاشته است، کتاب خود را بر اساس کتاب العین سامان داده است و تلاش کرده تا با تألیف کتاب بر اساس حروف معجم صعوبت و سختی مراجعه به العین را برای مخاطبین از بین ببرد. وی همچنین به آنچه جمهور و مشهور در میان لغت عرب بوده پرداخته، از همین روی آنرا «الجمهره اللغه» نامیده است.[۱۷۸]
( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
صحاح اللغه
ابو نصر، اسماعیل بن حماد جوهری فارابی(م۳۹۳) با اینکه زبان مادری وی ترکی بوده از نامداران لغت عرب شمرده میشود و نخستین کسی ست که لغات عربی را به ترتیب حروف تهجی مرتب نموده و تا آن وقت تدوین معجم لغت بطرز تهذیب اللغه معمول بوده است. وی از تحصیل علوم ادب در نزد اساتید بزرگ چون ابوعلی فارسی و سیرافی و دایی خود ابوابراهیم اسحق مؤلف دیوان الادب بهره برد و به اتقان و تعمق در آموختههایش چنانکه خود در مقدمه صحاح اللغه نوشته است همت گمارد.[۱۷۹] از جمله منابع جالب توجه در مورد جوهری آنکه وی به میان قبائل عرب حجاز چون ربیعه و مضر رفته و چندی از نزدیک شاهد نحوه تکلم آنان بوده، لغات و اصطلاحات آنها را دریافته و در کتاب خود جای داده است.[۱۸۰]
جوهری چنانچه خود در مقدمه لغت نامهاش مینویسد. این کتاب را بر مبنای ذکر نظرات و مطالب صحیح و عدم توجه به موهومات تألیف کرده از همین روی این اثر «صحاح» نامی گرفته است. سیوطی نیز وی را اولین فردی میداند که تالیف خود را در ذکر موارد صحیح مقتصر کرده است.[۱۸۱] مؤلف لغات موجوده در آن را در بیست وهشت باب و هر بابی را در بیست و هشت فصل به شماره حروف تهجی مرتب نموده و ملاک در تنظیم ابواب را حرف آخر گرفته و فصول را حرف اول مثلا لغت عشق را در باب «القاف» و فصل «العین» باید دید.
زرکشی، صحاح جوهری را از کتب جامع در زمینه غریب القرآن میداند.[۱۸۲] سیوطی معتقد است جایگاه الصحاح در لغت به سبب همت وی برای ذکر موارد صحیح از استعمالات لغت، همانند جایگاه کتاب صحیح بخاری در موضوع حدیث است.[۱۸۳] صاحب لسان العرب، الصحاح را نگاشتهای زیبا، مرتب و مختصر میداند. از نظر وی الصحاح بر اثر نگارش آسان و ساده، بسیار مشهور شد و مورد قبول قرار گرفت و از آن استفاده شده و به آن مراجعه گردید. ابن منظور همچنین از این کتاب به عنوان یکی از منابع اصلی در تألیف اثر خود بهره برده است.[۱۸۴]
لسان العرب
محمد بن مکرم بن على بن احمد بن ابى القاسم بن حقبه بن منظور(۶۳۰ه-۷۱۷ه). وى لغوى ادیب و قاضى مصرى و مؤلف لسان العرب است. او کتابهاى ادبى بزرگى مانند: الأغانى، العقد، الذخیره، نشوار المحاضره و مفردات ابن بیطار و کتابهاى تاریخى مهمی را در دوران زندگی خویش خلاصه کرده است. ابن منظور نویسندهاى پر کار بود و به سبب کتابت مداوم در آخر عمر نابینا شد. وى بعد از وفات، نزدیک به پانصد جلد کتاب دست نویس از خود بر جاى نهاد.
لغت نامه بزرگ لسان العرب علت عمده شهرت ابن منظور است. این کتاب از حیث تفصیل و کثرت مواد لغات و فراوانى شواهد و توجیهات زبانى در میان قاموسهاى زبان عربى کم نظیر است. ابن منظور در این کتاب، ریشههاى لغات را به پیروى از جوهرى بر پایه نظام قافیه ترتیب داده است. بر حسب این نظام، ملاک ترتیب الفبایى ریشهها در مرتبه اول، حرف پایانى است، پس از آن حرف نخست و سرانجام حرف میانى است. این کتاب علاوه بر معانى واژه ها، شامل روایات، احادیث، آیات قرآن کریم، بحثهاى تفسیرى، معجزات قرآن، سخنان بزرگان، ضرب المثلها و اشعار فراوان همچنین شامل نظریات مهمترین و معتبرترین لغتنامههاى رایج در زمان مؤلف است.
از آنجا انتقاد اصلی ابن منظور به کتابهاى رایج لغت در عصر و دوران خود اینست که غالباً از ترتیب و سبک زیبایى برخوردار نیستند و مطالب را به راحتى در اختیار خواننده قرار نمىدهند. و سعی وی بر این بوده تا مطالب را به خوبی گردآوری کرده و به زیبایی نیز ارائه دهد. منابع لسان العرب که نویسنده آنها را «اصول خمسه» نامیده است:
۱- تهذیب اللغه، ابو منصور ازهرى
۲- المحکم و المحیط، ابو الحسن، على بن اسماعیل بن سیده اندلسى(م۴۵۸)
۳- الصحاح، ابو نصر جوهرى
۴- حواشى بر الصحاح، نوشته ابن برى(م۵۸۲)
۵- النهایه فی قریب الحدیث و الأثر، نوشته ابن اثیر(م۶۰۶)
از ویژگىهای دیگر لسان العرب آنکه آثار لغوى دیگر تا آن زمان تأکید بر مآخذ و روایتهاى شفاهى نیز داشتهاند اما در این اثر تکیه کامل بر کتب لغت است.[۱۸۵]
المفردات فی غریب القرآن
حسین بن محمد بن مفضل، راغب اصفهانی(م۵۰۲) محقق المفردات، در کارنامه علمی خود تألیفات ارزشمندى از جمله: جامع التفسیر (و یا تفسیر القرآن الکریم)، دره التاویل فى متشابه التنزیل (و یا حلّ متشابهات القرآن)، تحقیق البیان فى تأویل القرآن، احتجاج القراء، المعانى الاکبر، الرساله المنبهه على فوائد القرآن، رساله فى الاعتقاد و… برجای گذارده است.[۱۸۶] وى، بهرهاى کلان از کوششهاى علمى خویش را ویژه قرآن و دانشهاى قرآنى ساخته بوده و به ویژه المفردات او از آوازهمندترین و پر تأثیرترین نگارشهاى قرآنى متقدم نزد پسینیان وى به شمار مىرود. به طوری که زرکشی در البرهان، سیوطی در الاتقان و استاد معرفت در التمهید آنرا بهترین اثر در غریب القرآن خواندهاند.[۱۸۷] از نظر آقای معرفت، راغب اصفهانی با نگارش المفردات اولین کسی است که باب اجتهاد و استنباط در فهم معنای لغت را گشوده است.[۱۸۸]
در توضیح روش تألیف المفردات باید گفت در این واژهنامه که بر موادّ اصلى کلمه سامان داده شده، نخست معناى حقیقى کلمه را مىآورد، آنگاه مشتقات آن را یاد مىکند، سپس معانى مجازى و یا توسعه معنای لغت را عرضه مىدارد. وى در این راستا اولاّ از قرآن، ثانیا از حدیث و ثالثا از سرودهها و اقوال عرب گواه مىجوید. او به فراخور به یاد کرد قراءات وارده، اقوال صحابه، تابعین و حکماء و نیز تفسیر آیات قرآن به آیات قرآن، دست مىیازد. همچنین گاه به نقد و ردّ آراء دیگران( با ابراز نظرات و آراء خود) مىپردازد و در این حوزه از علوم، صاحب مرتبه اجتهاد است. [۱۸۹]
منابع اصلی مورد استفاده در تألیف المفردات عبارتند از:
المجمل فی اللغه، ابن فارس
الشامل فی اللغه، أبو منصور جبان
تهذیب الألفاظ، ابن سکیت
المسائل الحلبیات، أبو علی فارسی
معانی القرآن، فرّاء
الجمهره، ابن درید
معانی القرآن، زجاج
کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی
البته گستره منابع مورد استفاده راغب اصفهانی بیش از موارد مذکور است، در اینجا برای روشن شدن کلیت موضوع تنها به موارد مهم اشاره شد. وی در استفاده از منابع دانشمندان در ضمن اعتماد بر نظرات آنها با دیدی نقادانه به استفاده از آنان پرداخته است.[۱۹۰]
نتیجهگیری در مورد منابع
با مروری که بر منابع یاد شده در برپایی بنای التحقیق در میان این مجموعه با تنوع و گستره مناسبی از آثار اصیل و اساسی در موضوع لغت و ادبیات عرب همچنین سایر موضوعات مورد استفاده علامه حسن مصطفوی ملاحظه میشود. به طور نمونه در بحث لغت شناسی که بحث اصلی کتاب التحقیق نیز میباشد. از کتاب العین اولین لغت نامه عرب تا المفردات راغب اصفهانی که از برجستهترین کتب در این موضوع است به چشم میخورد. همچنین اگر کتاب مهمی در فهرست منابع نباشد، همانطور که در توضیح برخی کتب ذکر شد، در بسیاری از موارد کتبی که از آن منبع الهام گرفتهاند در منابع استاد مصطفوی وجود دارد.
در مجموع میتوان چنین نتیجه گرفت که مؤلف محترم، مرحوم مصطفوی، از لحاظ مراجعه و استفاده از منابع قدیمی ترین و معتبرترین منابع موجود و رایج را برای شکل دادن اثر نفیس خود التحقیق فی کلمات القرآن الکریم به کار بسته، در استفاده از منابع تلاش لازم و کافی را داشته است.
بررسی روش بیان معانی در التحقیق
در بخش قبلی به مرور منابع مورد استفاده در التحقیق پرداخته شد. در این قسمت به بررسی روش بیان مطالب در این اثر ارزشمند توجه شده است. از آنجا که دامنه واژگان مورد تحقیق در این اثر مشخص و محدود به کلمات قرآن کریم است، تعداد مدخلهای آن حدود هزار و هشتصد واحد است. از این تعداد قریب به هزار و ششصد مدخل مربوط به بیان اصل الواحد برای ریشه های اشتقاق و در ذیل آن توضیح مشتقات آنان در قرآن است. الباقی مربوط است به سایر کلمات در قرآن مجید مانند اعلام به خصوص اعلام غیر عرب، حروف مقطعه، حروف نحوی و غیره. ترتیب این حروف در چهارده جلد این اثر ارزشمند و در زیر بخشها تماما ترتیب الفبای عربی است. این ترتیب ارائه مطالب به دلیل رایج، یکسان و راحت بودن بین عموم استفاده کنندگان، مورد استعمال اکثر لغتنامههای معاصر است.
در ادامه ابتدا روش بحث در مورد مدخلهای عمده که همان اصل الواحدها هستند با ذکر چند مثال برای وضوح مطلب ارائه میشود و پس از آن در مورد سایر مدخلها نیز توضیح خواهد آمد. در بیان نمونه ها برای ادای بهتر مطلب در عین حال عدم طولانی شده متن، عبارتهای التحقیق در پاورقی آورده شده است تا خواننده بتواند با دیدن خود متن فهم کاملتری از مطلب داشته باشد. علاوه بر آن سعی شده با بهره گرفتن از نمودار و ترسیم مراحل کار بر رسایی بیان افزوده شود.
