محمود افتخاری ، کارشناس هنر های سنتی و رئیس سابق موزه گل و مرغ ، هنر های ملی ، در نشست ۲۶ آذر ماه ۹۰ درباره هنر گفت : در دوره زندیه هنر گل و مرغ به عنوان هنری مستقل به اوج خود می رسد . به اعتقاد من این هنر نوعی پاسخ عارفانه از سوی هنرمندان ایرانی به معنی ایستادگی در مقابل هنر غرب بوده است ، زیرا زیبا ترین نقش ها توسط هنرمندان در این طرح ها انتخاب شده است . گل و مرغ یک جریان صد در صد ایرانی در مقابل عناصر غرب است .
گل های مورد استفاده را می توان جزو اسلیمی و ختایی نام برد . پس اگر نقشمایه اسلیمی را تجدید یافته طرح درخت بدانیم ، نقشمایه ختایی را هم باید نموداری از تجدید یافته شاخه یا بوته گل و بته و غنچه بدانیم . به دیگر سخن اسلیمی در بردارنده نقش درخت ، ساقه و شاخه های آن است و ختایی نقوش پیچاپیچ گل و بته را دارد . طرح ختایی آمیزه ای از گل ها و برگ های تزئینی گسترده در هم تنیده و بالا گستر همراه با پرندگان در لابه لای شاخ و برگ هاست . ختایی طرحی است استلیزه و تجریدی که از طبیعت گرفته شده ولی عین طبیعت نیست . در طرح های ختایی شیوه و سبک تند و کند حاکم است . یعنی بخش هایی از ساقه ضخیم تر و قسمت هایی نازک تر است . ساقه اصلی ضخیم تر و قوی تر و ساقه های منشعب ظریف تر و نازک تر است .
در طرح های ختایی نقش مایه گل در زاویه دید بیننده قرار می گیرد چون اساس طرح ختایی متکی به این اصل است و تمامی توجه بیننده را به خود معطوف می کند . از این ها گذشته تمامی ، ساقه ها ، برگ ها و غنچه ها با گل اصلی متناسب هستند و در وحدت کامل با آن قرار دارند .
در نقوش سنتی ایرانی استفاده از اسلیمی بسیار رواج یافت در حالی که از جانداران تا حد ممکن پرهیز می شد که از اواخر دوران صفویه و حتی اوج استفاده از جانداران را در دوره زندیه شاهدیم.استفاده از ژانر گل و مرغ خودجوابی به اصول سنتی ایرانی است .
۳-۴-۳هنرمندان دوره زندیه
محمد هادی
محمد هادی از شاگردان علی اشرف بود که در تذهیب و تشعیر مرقعات فعالیت می کرد . او از اهالی شیراز بود و در نقاشی گل و مرغ گوی سبقت را از دیگران ربود .کار های معروف و او مربوط به تاریخ ۱۱۴۸ ق . بوده ودر مجموعه کاخ نیاوران موجود است .^[۲۵] کلادیوس ریچ ، میرزا محمد هادی نقاش را در شیراز در سال ۱۲۳۵ ق . /۱۸۱۹ م . ملاقات کرد ، در آن هنگام او در دوره ترقی به سر می برد . در واقع او در دوره قاجار نیز فعالیت چشمگیری داشته است و در حدود سال ۱۲۳۷ ق . / ۱۸۲۱ م . فوت کرد .
او در شیوه علی اشرف و محمد زمان کار می کرد . کارهای درباری زیادی انجام داده بود ، او رنگ ها را طبیعی می زدو سایه ها را ملایم و گسترده کار می کرد وتضادتاریک و روشن رابه خوبی نشان می داد.(تصاویر۳-۱۱و۱۰)
تصویر۳-۱۰-گل زنبق،محمدهادی،قرن۱۳ه.ق،برگرفته ازکتاب جهانگیرشهدادی
تصویر۳-۱۱-گل وبوته،محمدهادی،قرن۱۳،ه.ق،برگرفته ازکتاب جهانگیرشهدادی
محمد نقاش،شاگرد علی اشرف
نقاش اواسط قرون ۱۲هـ.ق. بود واز شاگردان علی اشراف معروف به شمار می آمد .
استاد محمد در آثار خود مقام والای استادی را محترم شمرده و جهت اعتلای نام استاد ، در سجع خودش از وی یاد کرده و چنین قید کرده است : « صنع محمد زعلی اشرف است » از یک اثر رقم دار و چند اثر بی رقم و منسوب این هنرمند ، هر آنچه از نزدیک دیده ام ، گل آرایی و نیرنگ های فنی را بسان علی اشراف با قدرت و چشم آذین به عمل آورده و در انتخاب رنگ ها و پرداز های فوق العاده ریزی که انحصارا علی اشراف با قدرت و چشم آذین به عمل آورده و در انتخاب رنگ ها و پرداز های فوق العاده ریزی که انحصارا″ علی اشراف ، از عهده اجرای آن بر می آمده تابناک و غنی اجرا کرده است .
شیوه گل آرایی و جابجایی تنوع آن ها ، و پرش و نشست مرغ ها و جمله رموز نهایی و هنری استاد علی اشرف ، به نحوی در کارهای این شاگرد تجلی یافته که اگر امضای نقاش نمی بود ، بی شک ناظر را به شبهه می انداخت و اثر یاد شده را ، از بهترین آثار هنری علی اشرف می پنداشت .
این استاد در انتخاب رنگ ها و پرداخت و اجرای پردازها ، و حاشیه گیری و رگ نشانی برگ ها و زمینه سازی و تذهیب گوناگون و سایر عوامل هنری گل آرایی را ، به عیار استادش علی اشرف قوی و پر محتوی ساخته و کوچکترین نکته را از نظر دور نداشته است .
تنها شاهکار ارزنده این هنرمند ، که در موزه عباسی تهران به یادگار است قاب آیینه شیوایی است که به عین ، شبیه کارهای استادش علی اشرف مصور نموده و تحسین بینندگان را فراهم ساخته است .
رویه و پشت قاب آئینه ، به انواع گل ها و ریاحین و ساق و برگ های سرسبز بسان بوستانی شاداب و پر طراوت نقش نموده و پرندگان رنگارنگ و چشم نوازی را نیز ، در بستر ساقه ها به ترنم در آورده و در نوع خود شاهکار آفریده است .
محمد زمان سوم
نقاش معروف دوره سلاطین زندیه (۱۲۰۹-۱۱۶۳) بود که آثارش بین سنوات ۱۱۷۲ الی ۱۲۱۰ هـ . ق . به یادگار مانده و در ذیل آن ها « محمد زمان » و « یا صاحب زمان » ترقیم نموده است . این نقاش در زمان خود به آقا زمان شهرت داشت و رقم یا صاحب الزمان را نیز که در عمده آثار وی مشاهده می کنیم ، همانا برداشت مذهبی و عقیدتی وی بود که نام خود را در استتار این سجع معروف تجلی داده است .
به طوری که می دانیم ، جمله نقاشانی که سجع یا صاحب الزمان را انتخاب کرده اند ، یقینا اشخاصی بوده اند که نام اصلی شان محمد یا محمد مهدی یا محمد زمان بوده و به علت اخلاص و عقیدتی که به حضرت قائم علیه السلام داشته اند ، سجع هنری خود را صاحب الزمان اختیار کرده و با توکل به حرمت و پشتیبانی وی « یا صاحب الزمان » امضا کرده اند .
زندگی اولیه و دوران فعالیت و همچنین سال تولد و مرگ نقاش دقیقا معلوم نیست و چه بسا ممکن است دوران اولیه قاجار را هم درک کرده و در سنین کهن سالی به دنیای عقبی شتافته است .
قدیمی ترین سندی که از این نقاش اسم برده ، کتاب معروف رستم التواریخ است که در زمان زندیه تألیف یافته و در یکی از صفحات وی چنین درج گشته است .
دیگر آنکه در آن عصر پسندیده خلایق در آن آرمیده ، نقاشان زیبا نگار و مصوران شیرین کار بوده اند از آن جمله عالیشانان آقازمان –آقا باقر –آقا صادق –میرزا حسن –میرزا محمد که هر یک در نقاشی و مصوری مانی ثانی بلکه به هزار درجه بالاتر از مانی بوده اند .
محمد باقر اصفهانی
فرزند محمد علی و نقاش پر کار و صاحب ذوق دوران زندیه از اهالی اصفهان بود و به آقا باقر شهرت داشت . این هنرمند نام خود را به گونه ها و سجع های مختلف از قبیل –باقر –محمد باقر – یا امام محمد باقر – یا باقر العلوم –باقر از بعد علی اشرف شد – کمترین آقا باقر انتخاب کرده و زیر اثر می گذاشت که عمده آن ها ، همان سجع ( یا باقر العلوم ) بود که در اجرای کارهای مشکل تر ، از بکار برد نام نامی امام محمد باقر علیه السلام یاری جسته و بدرج اسم آن حضرت ، افتخار می نمود .از سجع دیگر وی که عبارت از « باقر از بعد علی اشرف شد » بوده ، می شود فهمید که این استاد ، به اصطلاح قلاده شاگردی علی اشرف مشهور را به گردن انداخته و از رموز هنری وی بهره یاب گشته و به مدارج دلخواه خود دست یافته است . آقا باقر گل و مرغ را در شیوه استاد علی اشرف غنی و پربار می ساخت و طراوت گل ها را طبیعی تر جلوه می داد .^[۲۶]نمونه هایی ازآثاراین هنرمند:
تصویر۳-۱۲-قاب آیینه لاکی هشت ضلعی،محمدباقر،۱۱۲۲ه.ق،برگرفته ازکتاب laquar
تصویر۳-۱۳-گل وبوته،محمدباقر،قرن دوازدهم هجری قمری،برگرفته ازکتاب جهانگیرشهدادی
امین
نقاش گل ساز قرن ۱۲هـ . ق بود. از آثار زیبا و استادانه این هنرمند جعبه روغنی کوچک گل و مرغ است . در این اثر استادانه ، زنبق پر حالتی در وسط جلد ارائه شده و کناره ها ی آن به انواع شکوفه ها و گل های وحشی و خوشه ای زینت یافته بود . حواشی جلد نیز ، تذهیب استادانه داشت و رقم نقاش بخط ریزچنین بود.(رقم ذره بیمقدارامین )(تصویر۳-۱۴و۱۵)
تصویر۳-۱۴-امضای امین نقاش،برگرفته ازکتاب جلدهای لاکی
تصویر۳-۱۵-برگرفته ازکتاب یادبادروزگاران-موزه ملک
فصل چهارم
گل ومرغ سازان شهیرایرانی ازدوره قاجارتاامروز
۴-۱- هنرمندان گل ومرغ سازدوره قاجاریه
آقاصادق
محمدصادق مشهوربه آقاصادق “محمدصادق"مشهوربه"آقاصادق"ازنقاشان هنرمنداواخر دوره ی زندیه واوایل دوره ی قاجاریه است.وی ازشاگردان بااستعداد"علی اشرف"هنرمندواستاداواسط قرن دوازدهم هجری بود"آقاصادق"پس ازفراگرفتن درنگارگری ایرانی به شیوه ایرانی وفرنگی به حدکمال استادی رسید.
این هنرمندتوانا درساختن تابلوهای رنگ وروغنی ونقاشی برروی قلمدانهامهارت خاصی داشت وآثارگرانبهایی ازخودبه یادگارگذاشته است.قلمدانهایی که اززیردست وی بیرون آمده است درحدعالی است.وی درترسیم قلمدانهای رزمی نیزبه گونه ی تحسین انگیزی هنرنمایی کرده است^[۲۷].(تصویر۴-۲و۱)
تصویر۴-۱-گل ومرغ بارقم یاصادق الوعد،۱۱۷۶ه،برگرفته ازکتاب کارهای لاکی،کارنگ
تصویر۴-۲-رقم استادآقاصادق،یاصادق الوعد،برگرفته ازکتاب کارهای لاکی،ناصرخلیلی،کارن
لطفعلی خان نقاش شیرازی
تصویر گر نامی و نقاش شیرین کار شیرازی است که به نقاش گل ها مشهور می باشد . ازدوران زندگی وی آگاهی زیادی نداریم ، عمده اطلاعات ما منوط به مدارک مختصری است که توسط نواده دانشمندان آن هنرمند ، مرحوم دکتر لطفعلی صورتگر در مجله نقش و نگار سال ۱۳۳۶ درج شده که در مورد جد خود چنین می نویسد :
« تاریخ تولد جد من لطفعلی خان نقاش شیرازی ، مانند سایر هنرمندان ایرانی و اروپایی معلوم نیست و علت آن این است که مردم دانشمند و هنر پیشه ، غالبا از میان طبقات بی استطاعت اقوام بر می خاسته اند و در آغاز حیات کسی به آن ها توجه نداشت که روز ولادت آنان را یادداشت نمایند .
آنچه در این مورد می شود اظهار داشت ، انی است که پدرم رحمه ا… علیه که در سال ۱۳۰۲ شمسی در سن پنجاه و چهار سالگی درگذشت ، می گفت که محضر پدرش را که مردی کلان سال بوده و در حدود شصت و پنج سال داشته است درک نکرده و در کودکی ، یتیم شده است . با این حساب تاریخ ولادت لطفعلی خان را می توان حدسا سال ۱۱۸۰ و ۱۱۸۱ شمسی دانست .
اما حیات واقعی هنرمند از روزی آغاز می شود که ذوق و هنر وی آغاز تجلی می کند و به این ترتیب از سن بیست و اند سالگی زندگانی هنری را آغاز می کند که با معاش بسیار اندک ساخته و در خانه پدری خویش عزلت گزیده و به نقاشی پرداخته است .
از حکایات کوچکی که درباره او در خانواده ما مشهور بود ، یکی این است کهمرد موقر هفته ای یک بار پس از ادای فریضه ، برای خرید رنگ های نقاشی به بازار می رفته و بر می گشته است .

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )