۲-۱- زندگی نامه
۲-۱-۱- زندگی نامه شاعر
یکی از بزرگترین مثنوی سرایان و از جمله شاعران ساده گو و مبتکر معاصر، شادروان سید محمد علی ریاضی یزدی، ملک الشعرای دربار حضرت معصومه (س) است که در سرودن اقسام شعر به ویژه مناقب و مراثی پیشوایان دین(ع) شهرت تام و قبول عام یافته است.(رستگار،۱۹:۱۳۷۵ )
ریاضی در سال ۱۲۹۰هجری خورشیدی در یزد متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در همین سامان به پایان رسانید. سپس درآغاز جوانی علاوه بر تعلَم علوم دینی، دوره نخستین دبیرستان را نیز در شهر اصفهان طی کرد. بعد از آن در دبیرستان دارالفنون تهران موفق به اخذ مدرک دیپلم ادبی شد و در دانشکده علوم معقول و منقول دوره سه ساله ی لیسانس را با رتبه ی اول به پایان رسانید. او از طرف وزارت فرهنگ مأمور خدمت در امور اداری و مالی دانشکده پزشکی تهران شد، همچنین موظف بود تا در دبیرستان های دولتی تهران ساعاتی را به تدریس علوم ادبی بپردازد.
ریاضی پس از سی و شش سال خدمت اداری و فرهنگی در سال ۱۳۵۵ باز نشسته شد، و سرانجام در آخرین روز اسفند ماه ۱۳۶۱ به سبب ابتلا به بیماری سرطان درگذشت و در ابن بابویه مدفون گشت.(همان :۲۰ )
۲-۱-۲- خانواده
وی فرزند حاج سید ابراهیم ریاضی ملقب به معین السادات است. ( همان: ۱۹ ) سید ابراهیم از جمله نوادگان میرزا علی نقی وقت ساعتی، مدرس، فقیه و مجتهد بزرگ و صاحب داعیه یزد در اواسط دوران قاجار است. (همان :۲۰ )
ریاضی پنج برادر و دو خواهر داشت. برادر ارشد او شادروان سید علی اکبر امیر ریاضی و سه تن برادران دیگر او که هر سه پزشک بودند (دکتر سید کاظم، دکتر سید مرتضی و دکتر سید حسن) در فاصله ی سال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۳۹ به ترتیب درگذشتند، او فرزندی نداشت و همسر او شادروان خانم ملیحه بزرگ پور در سال ۱۳۴۹ در یک سانحه اتومبیل در راه قم به رحمت خدا رفت. جد مادری ریاضی مرحوم ناظم الاطبا و تنها خال او مرحوم دکتر سید محمد ریاضی (معتمد الحکما) حرفه پزشکی داشتند، که به نیک نامی و تقوا و دیانت و خدمات صادقانه در میان مردم اشتهار داشتند.
شهرت خانوادگی ریاضی به سبب انتساب به حاج سید ریاض الدین فرزند کوچک تر میرزا علی نقی وقت ساعتی است. او از جمله عرفای زمان خود بود، زن و فرزندی نداشت، بیشتر عمر خود را در رادکان از توابع مشهد به زهد و انزوا گذراند و سرانجام هم در آنجا وفات یافت. (رستگار،۱۳۷۵ :۲۰ و۲۱)
۲-۱-۳- فعالیت های سیاسی
ریاضی در نثر و هنر نویسندگی نیز قلمی سحر انگیز داشت او با روز نامه انسان آزاد به سر دبیری آقای سعیدی فیروز آبادی و پس از آن با روزنامه آتشفشان به مدیریت مرحوم ادیب رضوی سال ها همکاری مستمر و مؤثر داشت. تفسیر های سیاسی و مقالات اجتماعی و گاهی انتقادی او تا پیش از تسلط مجدد عوامل بیگانه در بیست و هشتم مرداد ماه ۱۳۳۲ خورشیدی شهرت فراوان داشت. گاهی نیز آثار منظوم او در این دو روزنامه درج و منتشر می شد. ریاضی پس از سقوط دولت ملَی دکتر مصدق از نویسندگی و همکاری با روز نامه ها به کلی دست کشید. (رستگار،۲۲:۱۳۷۵)
موضوع دیگری که در اشعار ریاضی به صورت های گوناگون مندرج است، میهن دوستی و بزرگداشت مفاخر ملی و فرهنگی ایران است. او در باره ی سوابق تاریخی و گذشته های غرورانگیز و افتخارآفرین ایران سخن هایی دارد که همه خواندنی و به خاطر نگاهداشتنی است. ریاضی همواره احساس ها، اندیشه ها و باور های مردم را به زبان شعر (و بیشتر در قالب مثنوی) بیان می کرد و در واقع زبان گویای مردم بود که به اقتضای اوضاع و احوال زمان، فریاد اعتراض ها یا آهنگ آرزوهای عمومی را به گوش کس و ناکس می رساند. از جمله در اثنای اوج گرفتن انقلاب اسلامی ایران که دانشگاهیان به تحصَن نشستند و طی آن دکتر کامران نجات اللهی استاد دانشگاه به شهادت رسید، ریاضی ابیاتی سرود که مفسر اعتقاد ها و اعتراض های مردمی بود. به همین مناسبت بسیار مورد توجَه واقع شد. (همان :۳۷ و۳۸ )
ریاضی طی ابیاتی به حادثه خونین هفده شهریور، تحصَن دانشگاهیان و شهادت هول انگیز استاد دکتر کامران نجات اللهی اشارت می کند و به مناسبت ارتحال آیت الله سید محمود طالقانی، احساسات و عواطف عمومی را به سبب این ضایعه بزرگ با شیوایی خاص خود وصف می نماید. (همان :۳۹ )
۲-۱-۴- ممدوحان ریاضی
چنان که پیش از این گفته شد اشتهار ریاضی به سبب اشعاری است که در منقبت یا در مرثیت پیشوایان بزرگ دین سروده است. بعضی از آن ها از نظر اشتمال بر مضامین بلند و بکر، اگر بی نظیر نباشد، به یقین کم نظیر است، مانند ابیاتی که در مدح حضرت ابوالفضل (ع) سروده است. (همان :۲۲ )
در توصیف کربلا و بیان شگفتی های معنوی حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) سخن را به اوج می رساند. (رستگار، ۱۳۷۵: ۲۳) و به مناسبت ولادت حضرت امام حسن(ع)ریاضی اشعاری شورانگیز دارد.(همان: ۲۴)
همچنین قصیده ای شیوا و شورانگیز در منقبت حضرت زهرا(س) دارد.(همان: ۲۵) به مناسبت ولادت حضرت علی بن موسی الرضا(ع) و منقبت آن حضرت چند اثر مشهور دارد.(همان: ۲۷) در ستایش و منقبت حضرت رسول اکرم(ص) ریاضی اشعار مهیج و بلیغی دارد که بارها به وسیله ی دوستداران اهل بیت به طبع و نشر رسیده است .
ریاضی با شهر مقدس قم ارتباطی معنوی داشت. بیشتر هفته ها برای زیارت و آستان بوسی حضرت معصومه (س) به قم سفر می کرد. او خادم افتخاری و ملک الشعرای این دربار مقدس بود. به همین جهت به مناسبت های گوناگون اشعاری بلیغ و محکم سروده است که بعضی از آن ها در داخل حرم مطهَر یا بر روی درهای آن بارگاه قدس نقش بسته است. (رستگار،۲۶:۱۳۷۵)
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
۲-۲- آثار
۲-۲-۱- دیوان اشعار
تنها اثر ادبی به جا مانده از شاعر، مجموعه دیوان اشعار وی است که با عنوان «ساز زهره» منتشر شده است. یکی از منظومه های دیوان ریاضی، مثنوی بلند عاشقانه ای است موسوم به هنرستان عالی مرغان که سرآمد اشعارش محسوب می شود.
«منظومه وی دارای ارزش و اعتباری فراوان است و شایان تعمق و تفحص خاص. چون ابداع و ابتکار و لطافت و ظرافت، از ویژگی های هنر استاد ریاضی است و نیز این داستان، مجال بروز و ظهور این خصوصیات را برای وی بالاخص در قالب شعر شیوای فارسی وسیع تر می کرده است. داستان وی از مرتبتی خاص برخوردار شده و با الفاظ ظریف و معانی لطیف خود، همچون عروسی زیبا و خوش خلق به زیور جمال و کمال و صورت و سیرت آراسته شده است.»(قلمسیاه، ۱۳۸۸: ۲۱۲)
۲-۲-۲- سبک
سادگی و روانی سخن، فصاحت و بلاغت کلام، ذوق شایسته تحسین در اقتباس یا تضمین آیات قرآنی و روایات منسوب به خاندان عصمت و طهارت(ع) و ظرافت طبع ریاضی در ابداع مضمون های نغز و توصیف احوال عاشقان، بیان لطایف عرفانی، چنان است که به حق او را در شمار ستارگان قدر اول آسمان ادب و فرهنگ ایران در قرن اخیر باید نام برد. (رستگار،۱۹:۱۳۷۵)
ریاضی گوینده ای است که در سرودن اقسام شعر مانند قصیده، غزل، قطعه و مثنوی طبعی خلاق و تحسین برانگیز دارد، اما برای بیان موضوع های اخلاقی و اجتماعی یا بعضی نکته های ظریف و لطایف ادبی شاعر از قطعه و مثنوی بهره گرفته است. (همان :۲۱)
اشتهار بیشتر او به سبب قصاید و مثنوی هایی است که در مدح یا رثای پیشوایان بزرگ دین پرداخته است. (رستگار،۲۲:۱۳۷۵)
مرحوم ریاضی از آیات و اصطلاحات قرآن و فرموده های پیامبر اکرم و ائمه هدی (ع) برای بیان اندیشه های خود به صورت های مختلف بهره گرفته است. گاهی بخشی از آیه یا حدیث در شعر ریاضی دیده می شود. (رستگار،۱۳۷۵ :۲۸)
نکته ی دیگری که در باره ی آثار منظوم ریاضی نباید از نظر دور داشت تأثیر شعرای بزرگ گذشته ایران در اشعار او است که گاهی به صورت بیان اندیشه آنان در قالب الفاظی دیگر جلوه می کند و گاهی به صورت نقل مضمونی یا جمله ای یا مصراعی در آثار او مشاهده می شود. از آن میان تأثیر لسان الغیب حافظ در ذهن خلاق ریاضی بیشتر از هر گوینده دیگر است. (همان: ۳۰)
در سرودن غزل، ریاضی طبعی زلال دارد. سادگی و روانی کلمات و ترکیبات، اوصاف شور انگیز عاشقانه همراه با مضمون های نو و درج نکته های ظریف عرفانی از ویژگی های اصلی غزل های اوست. (همان :۳۳ )
از هنرهای اختصاصی ریاضی یکی هم این است که گاهی تعابیر عامیانه و جمله ها و مصطلحات متداول در لهجه تخاطب را چنان در شعر می گنجاند که با تعابیر و جمله های ادبی و زبان فصیح کتابت برابری و هم سنگی دارد . (همان: ۳۶ )
فصل سوم
غزل و انواع آن و وصف گونه ادبی سراپا
۳-۱- تعریف غزل
۳-۱-۱- معنی لغوی غزل
غزل در لغت سخن گفتن با زنان و عشق بازی است(رزمجو، ۱۳۹۰ :۴۴). در عربی مصدر ثلاثی مجرد و اسم است و به معانی مختلف اما متشابه سخن گفتن با زنان و عشق بازی و حکایت کردن از جوانی و محبت ورزیدن و وصف زنان و… به کار رفته است .(شمیسا ،۱۵:۱۳۸۶ نیز ر.ک رستگارفسایی،۵۶۴:۱۳۷۲ ). غزل در اصل لغت ،حدیث زنان و وصف عشق بازی با ایشان و تهالک در دوستی ایشان است و مغازلت عشق بازی ملاعبت است با زنان و گویند :«رجلٌ غزلٌ یعنی مردی که متشکل باشد به صورتی که موافق طبع زنان باشد و میل ایشان بدو بیشتر بود به سبب شمایل شیرین و حرکات ظریفانه و سخنان مستعذب» (شمس قیس رازی ،بی تا :۴۱۵ ) (شمیسا، ۱۱:۱۳۷۶ )
۳-۱-۲- غزل در اصطلاح
اصطلاح غزل در قدیم مخصوص اشعار غنایی و سروده های آهنگین عاشقانه بوده است که با الحان موسیقی تطبیق می شده و آن را غالباً با ساز و آواز می خوانده اند (همایی ،۱۲۵:۱۳۶۷ ).
چنان که حافظ می گوید :
مطرب از درد محبت غزلی می پرداخت که حکیمان جهان را مژه خون پالا بود
(حافظ، بی تا: ۱۷۳ )
از نظر معنی غزل شعری است بزمی، در بیان حال ها و احساسات درونی شاعر، خاصه عشق و حالات آن.
شاعر غزل سرا هر چه را در خود حس کرده است، می خواهد به دیگران منتقل سازد و به این طریق در دل خواننده راهی بیابد. شیوه ی بیان درغزل مانند موضوع آن نیمه روشن است. کلمات، لطیف و نرم و خوش آهنگ است و در گوش شنونده تأثیر می گذارد و او را وادار مـی کنـد که دنبـاله ی تخیلاتی را که در شعر بیـان شده اسـت، را بگیرد و باریکی های مضمون را دریابد. (خانلری،۱۳۶۵: ۱)
غزل در اصطلاح ادبی نام یکی از انواع مشخص شعر است و آن عبارت است از چند بیت(حدود ۷ بیت) متحدالوزن، که تمام مصراع های دوم ابیات آن دارای قافیه هستند و دو مصراع بیت اول(مطلع) نیز قافیه دارند. شاعر در بیت آخر (مقطع)غزل، معمولا اسم شعری خود را ذکر می کند و یا به اصطلاح تخلص می کند(شمیسا،۱۶:۱۳۸۶ )
غزل در اصطلاح ادب اشعاری است که بر یک وزن و قافیه و با مطلع مصراع که حد معمول و متوسط آن بین۵ تا ۱۲ بیت است و گاهی بیشتر از آن تا حدود ۱۸ بیت سروده می شود. به نام شعری یا تخلص که در آن آورده می شود، مقطع می گویند.(رزمجو ،۴۴:۱۳۹۰ ) .
به طور کلی غزل به اشعار لطیفی اطلاق می شود که از شائبه ی حماسی عاری باشد، به شیوه ای شیرین و دلنشین با بحری خوش آهنگ و وزنی بسیار موزون، زبانی ساده و عباراتی دلکش و قافیه های زیبا سروده شود .(دانشور ،۲۴۲:۱۳۸۹ )
۳-۱-۳- فرق غزل و تغزّل
تغزل، غزلی است که در اول قصیده می آید. معمول بود که در آغاز قصیده ابیاتی بیاورند که درآن از عشق و عاشقی یا وصف معشوق یا طبیعت یا نظایر این، سخن رانند و سپس در یک مصراع یا یکی، دو بیت آن مطلب را به مدح ممدوح مربوط سازند. آن ابیات را «تغزل» و آن مصراع یا یکی دو بیت را « تخلص»(به معنی رهایی و گریز) گویند. تغزل بدین سبب سروده می شد که قصیده لطیف تر شود و ممدوح به شنیدن ابیات مدحی رغبت کند. به هر تقدیر این ابیات نخستین قصیده را که مدحی نیست، نسیب^[۱] یا تشبیب^[۲] یا تغزل خوانند. (شمیسا ،۴۰:۱۳۸۶)
تغزل که گاهی نسیب و تشبیب هم خوانده می شود، نوعی شبه غزل است که در ابتدای قصیده قرار می گیرد و تعداد ابیات آن معمولا ۴ تا ۵ یا ۱۵ تا ۱۶ بیت است، اما گاهی به حدود سی یا چهل بیت نیز می رسد و شاعر، با بیان آن، ذهن ممدوح یا خواننده را برای مقصود اصلی خود که مدح یا موضوعی دیگر است، آماده می کند. اما غزل، اشعار عاشقانه یا عارفانه ای است که مستقلاً سروده می شود (رزمجو، ۱۳۹۰: ۴۸)