۲-۲-۱۲. علل گرایش به کتابخانههای دیجیتال
فنآوری اطلاعات با IT به فنآوریهایی اطلاق می شود که امکانات لازم برای جمعآوری، انباشت، پردازش و توزیع اطلاعات فراهم میکند. محور این فنآوری، رایانه و ارتباط راه دور است . رایانهها اساسا” کار پردازش و انباشت اطلاعات را انجام میدهند و ارتباطات راه دور، امکان پخش و توزیع این اطلاعات را در سطحی بسیار وسیع فراهم میسازد. فنآوری یکی از دستآوردهای آدمی است که در ایجاد فرهنگ و تمدن بشری نقش مهمی داشته است. هیچ جنبهای از زندگی انسانها را نمی بینیم که از فنآوری تاثیر نپذیرفته باشد. کتابخانهها از جمله کتابخانههای تخصصی از این قاعده کلی مستثنی نیستند.خود فنآوری ساخت کاغذ و چاپ متحرک، مجموعه کتابخانهها را به سرعت بی سابقهای افزایش داد، این افزایش بر همه جنبه های کتابداری تاثیر نهاد و عامل مهمی در به وجود آمدن کتابداری حرفهای بود. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش توانایی های انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می باشد. فنآوری رایانه ای با توجه به این که از توانایی انباشت و آمادهسازی حجم بزرگی از اطلاعات برخوردار بود به کتابخانهها راه یافت و مورد استفاده قرار گرفت. جستوجوی پیوسته در بانکها و پایگاه های اطلاعاتی تحولاتی را بوجود آورد که به متخصصان رایانه یا متخصصان شبکه کتابخانه منجر شد. شبکه اینترنت با هدف تسهیل ارتباطات بشری، رایانهها را به خدمت گرفت. توسعه این شبکه به ایده دهکده جهانی و به دنبال آن مفاهیمی مانند کتابخانههای الکترونیک یا مجازی انجامید.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

آنچه موجب شده است که کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی از فنآوری نوین استفاده کنند عبارتست از : سرعت، حافظه، دقت بسیار زیاد در فراهمآوری، انباشت و بازیابی اطلاعات به مدد رایانه و صرفهجویی در نیروی انسانی، ایجاد ارزش افزوده،انعطاف پذیری در برابر نیازهای گوناگون، دسترسی یکپارچه به اطلاعات، امکان استفاده ارزان از اطلاعات سایر کتابخانهها و پایگاه ها داده ها، امکان روزآمد کردن و اصلاح اطلاعات به شکلی ساده و سریع و اشتراک منابع. فنآوری اطلاعات در کتابخانهها کارکردهای مختلفی دارد. این کارکردها را میتوان به دو گروه کلی دسته بندی کرد:

• • فعالیتهای اساسی و داخلی کتابخانه نظیر: مجموعهسازی، فهرستنویسی، امانت و کنترل نشریات ادواری.

• • خدمات اطلاعرسانی مانند: آگاهیرسانیجاری، اشاعهگزینشیاطلاعات، خدمات مرجع،خدمات پیوسته، تحویل مدرک و…(لنکستر،۱۳۷۶).

۲ -۲-۱۳. چالشهادر حوزه کتابخانههای دیجیتالی:
۲-۲-۱۳-۱. چالشها و مسایل حوزه نگرشی کتابخانههای دیجیتالی
چالش برانگیزترین حوزه کتابخانه دیجیتال، حوزه نگرشی آن است. نوع نگرش مدیران کتابخانه، مدیران عالی و کتابداران به کتابخانه دیجیتال بسیار در سرنوشت آن تاثیر گذار است. چنانچه نگرش مثبت و صحیحی از کتابخانههای دیجیتال وجود داشته باشد، شرایط و زمینه ساخت آن راحتتر فراهم میشود .
برای مقوله های نو ظهور در هر سازمان، باید طی برنامهای ابعاد و عمق موضوع آن به خوبی تبیین شود. به ویژه ضروری است برای معرفی و تفهیم پدیدههایی که دامنه تاثیرگذاری آنها در سازمان زیاد است، به منظور ارتقای دانش و آگاهی کارکنان، زمان بیشتری صرف شود. بدین ترتیب، درک نسبتا یکسانی میان مدیران کتابخانه و مجریان کتابخانههای دیجیتالی و مسئولان عالی یک سازمان ایجاد میشود .
این تفاهم موقعیت یک سازمان را برای اتخاذ تصمیمات پایدار، دریافت بودجه و سرمایهگذاری اصولی برای ایجاد کتابخانههای دیجیتالی فراهم و استمرار فعالیت کتابخانههای دیجیتالی را تضمین میکند.
از چالشهای این حوزه می توان به مواردزیر اشاره کرد:
الف) درک ناصحیح از مفهوم کتابخانههای دیجیتال:
گاه در رسانه ها، اخباری از زبان مسئولان سازمانها شنیده میشود که از درک ناقص آنان نسبت به مفهوم کتابخانه دیجیتال و تفاوت آن با کتابخانه الکترونیک حکایت دارد. این ناآگاهی از مفهوم واقعی کتابخانههای دیجیتال باعث میشود در تامین اعتبار و بودجه لازم برای مطالعه و ساخت کتابخانههای دیجیتال، تردید کنندو بخشی از این ناآگاهی، به سبب ماهیت کتابخانههای دیجیتال است که همانند کتابخانههای سنتی، فیزیکی نیست و کارکردها و فعالیتهای مرتبط بهآن، فنیتر و نامحسوستر است. این وضعیت موجب شده با وجود تمایل مدیران برای ایجاد کتابخانه دیجیتالی، به خاطر شناخت ناکافی از ماهیت و کارکردهای کتابخانه دیجیتالی، برای ایجاد و راهبری آن برنامهای نداشته باشند(سالاری ، ۱۳۸۹).
ب) ساده انگاری برای ایجاد کتابخانههای دیجیتال
به علت درک ناصحیح از کارکردهای یک کتابخانه دیجیتال توسط مدیران عالی و حتی برخی از کتابداران ، اجرای برنامه ساخت این کتابخانهها بسیار ساده تصور میشود . این نگرش دو مسئله را در پیخواهد داشت ؛نخست اینکه مسئولان از مدیران کتابخانه انتظار دارند در کمترین زمان کتابخانه دیجیتال ایجاد شود، زیرا حداکثر کار دیجیتالسازی را اسکن منابع میدانند. مسئله دیگر این است که کارکنان کتابخانه به علت سبک شمردن کار، خود را از مطالعه و بررسیهای علمی بینیاز میدانند و تصور میکنند اطلاعات علمی لازم در ارتباط با کتابخانه دیجیتال را به طور کامل در اختیار دارند . به خاطر همین سادهانگاری ، پس از صرف زمان طولانی و هزینه بسیار برای ایجاد کتابخانه دیجیتالی ، امور انجام شده به اصلاحات و بازنگری اساسی نیاز پیدا میکند(سالاری،۱۳۸۹) .
ج) نداشتن طرح و برنامه ریزی مدون برای ایجاد کتابخانههای دیجیتال
به علت ساده انگاری ، در برخی از کتابخانهها ، طرح و برنامهای مدون برای ساخت کتابخانه دیجیتال پیش بینی نمیشود ایجاد کتابخانههای دیجیتال بنا بر ماهیت آن ، بسیار زمان بر ، پرهزینه و دارای مسایل و چالشهای خاص خود است . چنانچه به هریک از این عناصر توجه نشود ، پروژه کتابخانههای دیجیتالی با شکست روبرو میشود، یا محصولی تولید میگردد که اعتبار و کارایی لازم را ندارد(سالاری، ۱۳۸۹).
۲-۲-۱۳-۲. چالشها و مسایل حوزه نیروی انسانی کتابخانههای دیجیتالی
موفقیتکتابخانهدیجیتال تا حد زیادی به مدیریت و کارکنان کتابخانه وابسته است.«مکدونالد^[۲۱]» دلیل این امر را تجربه مدیران و تعداد طرحهای تحقیقاتی زیادی میداند که در باره نگرش و مدیریت انسانی کتابخانه دیجیتالی انجام شده است و بر همین اساس، توصیه میکند برای پایداری و کارا بودن خدمات دیجیتال، باید در فرهنگ سازمان مادر، فرهنگ خدمات جدید، ارزشهای کتابخانه، ساختار سازمان و سبک مدیریت کتابخانه، تغییرات اعمال شود.
عامل بسیار مهم و تاثیرگذار در فرایند ساخت کتابخانه دیجیتالی، نیروی انسانی است. از آنجا که برای ساخت کتابخانه دیجیتال همانند کتابخانههای سنتی، تجربه و علم کافی وجود ندارد، اکثر کتابخانهها در ایران در این خصوص در تنگنا قرار دارند. به نظر میرسد بیشتر کتابخانههای ایران هنوز در ابتدای ورود به عرصه کتابخانه دیجیتالی هستند و تجربه اندکی دارند. در واقع، یکی از چالشهای مدیران برای ساخت کتابخانه دیجیتال، نبود نیروی انسانی ماهر است. نیروی انسانی ماهر و مجرب در پیشبرد کتابخانه دیجیتالی بسیار راهگشاست. با توجه به اینکه کتابخانه دیجیتال از پدیده های نو ظهور در عرصه کتابداری است، هنوز در رشته کتابداری و اطلاعرسانی در قالب واحدهای مشخص به دانشجویان آموزشهای رسمی داده نمیشود. بنابراین، برخی از مدیران با وجود درک نسبی از کتابخانه دیجیتال، به علت نبود نیروی متخصص، قادر نیستند به اتکای نیروی داخلی خود به ساخت آن بپردازند. از اینرو، یا امور دیجیتالی خود را برونسپاری میکنند و یا با دعوت مشاور و همراهی کارکنان همان سازمان، اقدام به ساخت کتابخانه دیجیتالی مینمایند. در این اثناء، مشکلی که ساخت کتابخانه دیجیتال را بیشتر تحتالشعاع قرار داده، پیشبینی نکردن نیروی انسانی برای تصدی کتابخانه، در ساختار سازمانی است. چنانچه نیرویی برای این امر اختصاص یافته باشد، با آموزش می توان به مهارتهای یک کتابدار دیجیتال دست پیدا کرد، ولی نبود نیرو مشکلی به مراتب حادتر است. مدیران با توجه به فشارهای جامعه و رقابت با سایر مراکز، مجبورند به هر شکلی از نیروهای موجود یا نیروهای غیر رسمی استفاده کنند. «مک دونالد » در تاکید بر جذب نیروی متخصص کتابخانه دیجیتال اظهار میدارد که کتابخانه دیجیتال، کتابدار دیجیتالی نیاز دارد که دارای دانش و تجربه کافی در زمینه کتابخانه دیجیتالی باشد. بنابر این، مشاهده میکنیم برای چنین مقوله مهمی هنوز نیروی انسانی متناسب در ااغلب کتابخانه های ایران پیش بینی نشده است(سالاری،۱۳۸۹).
۲-۲-۱۳-۳. چالشها و مسایل حوزه ساخت مجموعه دیجیتالی
ازمان برترین و پرهزینهترین جزء کتابخانه دیجیتالی، تولید و تهیه منابع دیجیتالی است. سه روش اساسی برای ساخت و تهیه منابع دیجیتالی وجود دارد که هریک از آنها مسایل و مشکلات خاص خود را دارد.
۱-روش دیجیتالیسازی : در این روش، منابع چاپی و سایر رسانه های موجود به شکل دیجیتال تبدیل می شود.
۲-فراهمآوری آثار دیجیتالی شده: این آثار به صورت دیجیتالی قبلا توسط سایر افراد حقیقی و حقوقی تولید شده است .
۳-ایجاد امکان دسترسی به منابع دیجیتالی خارجی که در سایر وب سایتهای کتابخانهها و مراکز اطلاع رسانی یا سرورهای ناشران قرار داده شده است.
انتخاب هر یک از سه شیوه، به وضعیت کتابخانهها و موسسهها بستگی دارد. کتابخانهای که منابع چاپی و مالکیت معنوی آنها را دارد، میتواند به دیجیتالسازی بپردازد؛ ولی موسسهای که منابع کتابخانههای چاپی ندارد و یا از حق مالکیت معنوی منابع برخوردار نیست، ناگزیر است بهروش دوم یا روش سوم، یعنی گردآوری آثار دیجیتال شده و ایجاد دسترسی، رویآورد. اصولا در این حوزه، کتابخانهها برای دیجیتالی کردن منابع با این مسایل سروکار دارند:
- منابع موجودی خود را به چه میزان دیجیتال سازی کنند؟
- آثار دیجیتال شده به چه میزان فراهم شود؟
- کدام منابع در اولویت دیجیتالسازی قرار گیرد؟
- منابع توسط کارکنان کتابخانه دیجیتالی شود یا برونسپاری گردد؟
- آیا برای دیجیتالسازی منابع کتابخانه ، به مجوز ناشران یا پدیدآورندگان نیاز است؟
- موسسههای همسو برای دیجیتالیسازی منابع به صورت اشتراکی کدامند؟
به منظور تصمیمگیری در مورد هر یک از عوامل بر شمرده، عوامل مختلفی دخیل هستند. به طور مثال، برای تعیین حجم منابع انتخابی برای دیجیتالسازی و الویت دیجیتالسازی منابع. عواملی نظیر قدمت و کمیاب بودن، ارزشمندی و نفیس بودن، پراستفاده بودن، دارا بودن حق مالکیت معنوی و یا اجازه استفاده، به دستیابی بلند مدت و حفاظت منابع موثر نیاز است .
بنابراین،برای گریز از چالش باید دو اقدام مهم انجام شود :
۱- تمامی فرایندهای کاری دیجیتالسازی تعریف شود تا بازدهی مناسب داشته باشد. تعریف فرایند کاری از دو جهت باعث بهره وری خواهد شد؛ یکی در جهت صرفهجویی در هزینه ها، مدت انجام و کیفیتکاری و دیگر اطمینان بخشی به مجریان دیجیتالسازی از صحت و نظاممند بودن کار. برای مثال، کتابخانههایی که دارای نسخه خطی و میکرو فیلم نسخه خطی هستند، باید چرخه تبدیل به منبع دیجیتال را مشخص کنند. در این چرخه، مشخص خواهد شد آیا نسخه خطی ابتدا به میکرو فیلم و سپس به نسخه دیجیتال تبدیل شود یا بر عکس ابتدا از منبع خطی، نسخه دیجیتال تهیه و سپس به میکرو فیلم تهیه گردد و یا به شکل ترکیبی به طور همزمان این کار انجام شود. هر کدام از این چرخهها معایب و مزایایی دارند که آن کتابخانه با توجه به عوامل دیگر یک و یا ترکیبی از چرخه های تولید، نسخه دیجیتال را انتخاب می کند .
۲- دیگر اینکه، چنانچه مدیران برای پرهیز از دخالت سلیقههای کارکنان، درخواستهای کاربران و موسسه های ذینفع به عنوان گروه های فشار در امر دیجیتالسازی منابع، برای هریک از مسایل پیش گفته سیاست مشخصی نداشته باشند، دچار سردرگمی در دیجیتالسازی منابع خواهند شد .
۲-۲-۱۳-۴. چالشها و مسایل تجهیزات و دستگاه های دیجیتالسازی
تنوع دستگاه های دیجیتالی هر چند حداقل در ایران زیاد نیست، ولی همین چند محصول نیز با وجود آنکه عرضه آنها جنبه انحصار دارد، باعث سردرگمی و تردید مدیران برای تهیه دستگاه مناسب میشود. چند عامل مهم در تصمیمگیری و یا تعلل برای تهیه دستگاه های دیجیتالسازی نظیر اسکنر کتاب، آرشیو رایتر ، اسکنر رول فیلم و …. نقش دارد. برخی از این عوامل به قرار زیر است :
- عا مل اول، نبود پیش بینی بودجه کافی برای تهیه دستگاه های دیجیتالسازی مورد نیاز است.
ایجاد کتابخانه دیجیتالی از اقلام سرمایهبر و هزینهبر است. بدون پیشبینی بودجه کافی و جذب منابع مالی از سایر سرفصلهای بودجهای نمیتوان کتابخانه دیجیتالی ساخت. اختصاص بودجهای مستقل و قابل توجه، ضرورت دارد.
- عامل دوم، بهای قابل توجه دستگاه های دیجیتالسازی از آنجا که تجهیزات کتابخانه دیجیتال گران است و اغلب این تجهیزات توسط نمایندگان شرکتهای خارجی در ایران عرضه میشود، کمتر کتابخانهای توانایی تخصیص هزینه کافی را دارد. به ویژه برای کتابخانههای کوچک و متوسط، این عامل بسیار تاثیرگذار است. کمترین بهای دستگاه مناسب برای دیجیتالسازی درکتابخانهها، حدود ۳۰۰ میلیون ریال است .
- عامل سوم، نبود سابقه و تجربه کافی کار عملی کتابخانه و موسسههای دیگر با دستگاه های دیجیتال ساز است. یکی از شیوه های رایج برای تهیه اقلام سرمایهای، استعلام از کم و کیف یک دستگاه مشخص در سایر موسسههای دارنده دستگاه است. در خصوص تهیه دستگاه های دیجیتال سازی، به علت اندک بودن سفارشهایدستگاه های دیجیتالسازی و همچنین تفاوت نوع دستگاه ها و تجربه ناچیز کتابخانهها در کار دیجیتالسازی حرفهای، این شیوه در ایران دست کم در این سالها، چندان کار ساز نیست. از این رو، مدیران به خاطر نبود سابقه و تجربه موفق برای تهیه تجهیزات دیجیتالی، با مشکلات بیشتری روبرو میشوند .
- عامل چهارم ، نبود دانش کافی در برخی از موسسهها از نحوه کارکرد دستگاه های دیجیتال ساز است. شواهد نشان میدهد برخی از کتابخانهها و موسسهها با وجود تهیه دستگاه دیجیتالسازی، به سبب تجربه اندک کارکنان خود از نحوه کار با این دستگاه ها، سرمایه زیادی را بدون استفاده گذاشته و بهره وری لازم را ندارند.
- عامل پنجم، تاثیر نوع منابع بر انتخاب دستگاه دیجیتالی هر میزان تنوع منابع یک کتابخانه برای دیجیتالی شدن بیشتر باشد، فعالیت دیجیتالسازی پیچیدهتر می شود، زیرا برای هر نوع منبع یک نوع دستگاه دیجیتال سازی مناسب است. در واقع هریک از منابع از جمله سند، نشریه (مجله و روزنامه )، کتاب، میکرو فیلم و میکرو فیش، دستگاه های خاص خود را میطلبد . حتی در باره یک نوع منبع، در صورت وجود منابع نفیس و قدیمی که بیشتر شکننده است، باید اسکنر مناسبی تهیه شود که سلامت منبع را پس از اسکن ضمانت کند. گفتنی است، پشتیبانی هریک از قابلیت‌ها، بهای اسکنر را به طور قابل ملاحظه ای افزایش می دهد. این مدیر باید با توجه به بودجه و میزان دارا بودن منابع خاص کتابخانه، نسبت به تهیه اسکنرهای حرفهای تر اقدام کند و یا اسکن منابع خاص خود را به موسسه های بزرگ و یا شرکتهای خصوصی بسپارد. چنانچه هریک از این مقوله ها به درستی تصمیم گیری و اجرا نشود، چالش آفرین است .
به طور کلی، هر یک از این عوامل به تنهایی میتواند روند دیجیتال سازی را مختل و یا بسیار کند کند. مدیران برای اجرای هر پروژهای نیازمند بودجه کافی و برای تصمیم گیری تهیه دستگاه مناسب، نیازمند اطلاعات کافی و روشنگر هستند(سالاری،۱۳۸۹).
۲-۲-۱۴. اصول و پایه های ایجاد کتابخانههای دیجیتالی
با توجه به تعاریف ارائه شده در مورد کتابخانه دیجیتال میتوان بیان نمود که زیربنای اصلی یک کتابخانه دیجیتال وجود یک مخزن برای نگهداری اطلاعات میباشد.با توجه به بحث ملی بودن این پروژه حتما باید به این نکته توجه کرد که فضای لازم برای نگهداری این اطلاعات باید بسیار وسیع و دارای استانداردهای لازم در این زمینه باشد.فضایی که برای این کار در نظر گرفته می شود باید به گونهای باشد که بتواند حجم عظیمی از منابع اطلاعاتی مانند کتابها،مجلات،مقالات و … رادر خود جای داده و به علاوه شامل اطلاعاتی برای جستوجوی کاربر در منابع مختلف باشد بهعنوان مثال اطلاعات کتابشناختینیز باید در این منبع جای داشته باشند.
نکته بعدی در مورد مخزن یا منبع اطلاعاتی ما امنیت آن میباشد.برای یک کتابخانهی ملی ما نیاز به یک منبع امن و مطمئن داریم که هم در نگهداری اطلاعات و هم در دستیابی غیرمجاز به اطلاعات عمل کند.