تاثیراتی که اختلاف قرائتها بر تفسیر طبرسی در حوزهی آیات الاحکام داشته است را میتوان در موارد زیر خلاصه نمود: ایشان گاهی اوقات بین دو قرائتِ مختلف که سبب ایجادِ دو حکمِ متفاوت گردیده است، جمع نموده است. در پارهای موارد، از بین دو حکم مختلف که به دلیل اختلاف قرائت، به وجود آمده است؛ با صراحت، یکی از آن دو را برگزیده و یک حکم را استنباط نموده است. گاهی نیز به صورت ترجیحی، یکی از دو یا چند حکم را انتخاب نموده است. علاوه بر اینکه از اختلاف قرائتهایی که در باب آیات الاحکام وارد شده است؛ در جهت تفسیر و پرده برداری و رفع ابهام از آیه استفاده نموده، و نیز برای تاکید بر بیان حکم، از اختلاف قرائتها بهره برده است.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
۱-۱-۵- جمع بین دو حکم مختلف (یا جمع بین دو قرائت)
اختلاف قرائتهایی که در آیات الاحکام به وجود آمده است، گاهی اوقات شیخ طبرسی را بر آن داشته است؛ تا بین دو یا چند حکم مختلف، جمع نماید. از جمله اینکه:
وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذىً فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِی الْمَحِیضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ؛ از تو در باره عادت ماهانه [زنان] مىپرسند، بگو: «آن، رنجى است. پس هنگام عادت ماهانه، از [آمیزش با] زنان کناره گیرى کنید، و به آنان نزدیک نشوید تا پاک شوند. پس چون پاک شدند، از همان جا که خدا به شما فرمان داده است، با آنان آمیزش کنید. خداوند توبهکاران و پاکیزگان را دوست مىدارد (بقره/۲۲۲).
در آیه فوق، واژهی « یَطْهُرْنَ» به دو صورت قرائت شده است: حمزه، کسایی و شعبه، آن را با فتح طاء و هاء و همراه با تشدید قرائت کردهاند؛ به دلیل آنکه مضارعِ «تطهّر» و به معنای اغتسل است که اصل آن «یتطهرن» بوده است که به دلیل وجود تجانس و هم مخرج بودن، تاء در طاء ادغام شده است. و بقیه قراء، آن را با سکون طاء و مضموم نمودن هاءِ مخففه قرائت نمودهاند و آن را مضارعِ «طهر» دانستهاند (محیسن، ۱۴۱۷ق، ج۲ ، ص۷۹).
برخی نقشِ اختلاف قرائت در تفسیرِ آیه فوق را، به صورتِ جمع بین دو حکمِ مختلف بیان کردهاند؛ به عبارت دیگر، حکم فقهیِ هردو قرائت در آیه را، با هم جمع نمودهاند (همان، ج۲ ، ص۷۹؛ سلامت، ۲۰۰۲م، ج۱ ، ص۱۷۰؛ محیسن، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص ۸۰؛ زقروق، ۱۴۲۳ق، ص۳۲۴). و برخی نیز تاثیر اختلاف قرائت در تفسیر آیهی فوق را با عنوانِ بیان آنچه که در قرائتِ دیگر، مجمل است، دانستهاند (قطان، ۱۴۲۱ق، ص ۱۸۱؛ صباغ، ۱۴۱۰ق، ص ۱۷۹)؛ به عبارت دیگر، یکی از قرائتها را مجمل دانسته و قرائت دیگر را بیانی برای آن قرائتِ مجمل دانستهاند. و لذا در برداشتهای تفسیری خود، نقش اختلاف قرائت را تبیین بیشترِ قرائتِ مجمل یاد کردهاند.
طبرسی در خصوص معنای هر دو قرائت میگوید: در قرائت کلمه «یطهرن» بعضى با تشدید و بعضى بدون آن خواندهاند، که معنایش در دو صورت فرق میکند؛ اگر بدون تشدید باشد، به معناى پاکى و تمام شدن خون است؛ نه غسل کردن. ولى اگر با تشدید خوانده شود، معنایش غسل کردن میباشد که مذهب ما و عقیده مجاهد و طاوس بر همین است (طبرسی، ۱۳۶۰، ج۲، ص۳۰۸).
ایشان اختلاف قرائت در آیه فوق را مربوط به آخرین مدت حرمت آمیزش در حال عادت ماهانه دانسته و در این باره نظرات دیگران را بیان مینماید بدین صورت که :
بعضى آخرین مدت حرمت آمیزش را قطع خون میدانند. آنان «یطهرن» را به صورت تخفیف خواندهاند. شافعى میگوید: بعد از قطع خون، شرط حلال بودن آمیزش، غسل کردن زن است. ابى حنیفه تفصیل داده است؛ به این صورت که اگر مدت حیض زن ده روز باشد؛ به مجرد تمام شدن خون، آمیزش حلال است. و اگر مدّت آن کمتر از ده روز باشد؛ تا وقتى که زن غسل نکند یا تیمم ننماید یا وقت نمازى بر او نگذرد، آمیزش با او حلال نمیشود. طبرسی در این بین، نظر عطا و طاووس را مبنی بر اینکه؛ در صورت خون، اگر وضو بگیرد و خود را بشوید آمیزش حلال است، را بیان کرده و برداشت خود را از اختلاف قرائت در این آیه به این صورت بیان میکند که مذهب ما (شیعه) نیز در این مورد با نظر عطا و طاووس هم عقیده است؛ اگر چه مستحبّ است که قبل از غسل، آمیزش نشود (همان، ص۳۰۹). با این بیان، مرحوم طبرسی، بین دو حکم فوق، جمع نمودهاست؛ به این صورت که آمیزش بعد از انقطاع خون، حلال است؛ گرچه حکم استحباب نیز در صورت غسل کردن جاری است؛ نه اینکه عدم غسل، سبب حرمت گردد.
مولف کتاب اضواء البیان فی تاریخ القرآن در این باره میگوید: آخرین مدت حرمت آمیزش، بعد از غسلی که پس از انقطاع کامل خون انجام میگیرد، است. وی مدعی شده است که اینگونه تفسیر کردن، عنوانِ جمع بین دو حکم مختلف را دارد (ابو سلیمان، ۱۴۲۰ق، ص۱۸۴). حال آنکه با این بیان، در واقع آخرین مدت حرمت آمیزش را پس از غسل بیان کردهاند؛ یعنی بر اساس مشدد بودن کلمه. و این به معنی جمع بین دو حکم نیست؛ بلکه اختیار یا ترجیح یک حکم است.
جمع بین دو حکم مختلف و دو قرائتِ متفاوت توسط شیخ طبرسی، منحصر در مثال فوق نمیشود. و در موارد دیگری نیز اینگونه اقدام نموده است؛ از جمله در تفسیر آیه ۲۵ سوره مبارکه نمل. آیه میفرماید:
وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لَا یَهْتَدُونَ * أَلَّا یَسْجُدُواْ لِلَّهِ الَّذِى یخْرِجُ الْخَبْءَ فىِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ؛ و شیطان اعمالشان را برایشان آراسته و آنان را از راه [راست] بازداشته بود، در نتیجه [به حق] راه نیافته بودند* آرى، شیطان چنین کرده بود؛ تا براى خدایى که نهان را در آسمانها و زمین بیرون مىآورد، سجده نکنند (نمل/۲۴ و ۲۵).
ابو جعفر، کسایى و یعقوب به تخفیف لام در « أَلَّا یَسْجُدُواْ لِلَّهِ» و دیگران به تشدید خواندهاند. گفته شده که رویس نیز آن را به تخفیف خوانده است. قرائت با تخفیف لام، حکم وجوب سجده را اقتضاء میکند؛ به دلیل اینکه فعل امر است و امر بر وجوب دلالت دارد. اما قرائت با تشدید لام، فقط از ذم و نکوهش تارکِ سجود، بدون واجب نمودنِ سجده دلالت دارد (زقروق، ۱۴۲۳ق، ص ۳۲۷؛ طبرسی، ۱۳۶۰، ج۱۸، صص ۹۵-۱۰۰).
فراء مىگوید: قرائت تشدید، موجب وجوب سجدهی قرائت نمیشود. اما طبرسی در توجیه جمع بین دو قرائت، میگوید: لکن سخن فراء درست نیست؛ زیرا کلام متضمن مذمت بر ترک سجود است و بنا بر این دلالت بر وجوب سجده دارد. نظیر: «وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ؛ هنگامى که به آنها گفته مىشود که براى رحمان سجده کنید، گویند: چیست رحمان؟ (فرقان/ ۶۰) » (طبرسی، ۱۳۶۰، ج۱۸، ص۱۰۰). به عبارت دیگر، طبرسی، هم وجوب سجده را بنا بر قرائت به تخفیف از آیه استنباط کرده و هم وجود نکوهش و مذمت برای تارکان سجده؛ بنا بر قرائت با تشدید.
۲-۱-۵- ترجیح یک حکم بر سایر احکام
همانطور که گفته شد، با اختلاف قرائتها، اختلاف در احکام پیدا مىشود؛ لذا فقها باطل شدن یا نشدن وضوى کسى که زنان را لمس کرده باشد، بر مبناى اختلاف در قرائت (لمستم) و (لامَسْتُمُ) قرار داده اند (سیوطی، ۱۳۸۰، ج۱، ص۲۶۹). شیخ طبرسی نیز در تفسیری که از این آیه داشته است، ابتدا بحث اختلاف قرائت در آیه را مورد بحث قرار داده و سپس برداشت خود را از آیه، با توجه به قرائت حفص از عاصم برگزیده است. و معنای مخصوص به قرائتِ لامستم را از آن استنباط و استخراج مینماید. خدای تعالی میفرماید:
وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً ؛ و [نیز] در حال جنابت [وارد نماز نشوید]- مگر اینکه راهگذر باشید- تا غسل کنید و اگر بیمارید، یا در سفرید، یا یکى از شما از قضاى حاجت آمد، یا با زنان آمیزش کردهاید و آب نیافتهاید، پس بر خاکى پاک تیمّم کنید (نساء/۴۳).
آیت الله معرفت در این خصوص میفرماید: حمزه و کسایی، «او لمستم» قرائت کرده و بقیه قراء «أَوْ لامَسْتُمُ» (معرفت، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص ۷۷). شیخ طبرسی نیز مینویسد: اهل کوفه؛ به جز عاصم در اینجا و در سوره مائده «لمستم» و دیگران آن را با الف قرائت کردهاند (طبرسی، ۱۳۶۰، ج۵، ص۱۵۸). « لامَسْتُمُ» از باب مفاعله و کنایه از جماع است؛ اما لمستم به معنای مطلقِ لمس کردن است (معرفت، ۱۳۷۴، ج۲، ص۱۵۹؛ عکّ، ۱۴۰۶ق، ص ۸۶ بتصرف؛ زغلول، ۱۴۲۵ق، ص۱۶۰).
بنابراین، در اینجا صحبت از دو حکم در میان است؛ یکی اینکه در حال جنابت به نماز نزدیک نشدن و دیگری در حالی که با همسران لمس داشتن. برداشت طبرسی در اینجا، جمع بین دو حکم و یا ترجیح یکی از آن دو نیست؛ بلکه ایشان به طور صریح، یکی از دو حکم؛ یعنی حکم جماع را انتخاب میکند. و طبق برداشت ایشان؛ در صورت جماع یا جنابت است که نماز گزاردن نیاز به غسل و یا تیمم بدل از غسل دارد.
در تفسیر مجمع البیان آمده است: منظور از «أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ»، جماع است؛ چنان که از على (ع)، ابن عباس، مجاهد، سدى، قتاده، مختار، ابو حنیفه و جبایى است. و برخى گفتهاند: منظور لمس با دست یا غیر دست است؛ چنان که از عمر بن خطاب، ابن مسعود، شعبى، عطا و شافعى است. و صحیح، معناى اول است؛ زیرا خداوند حکم جنب را در حال وجود آب به وسیله «وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا» بیان کرده است، سپس حکم جنب را در حال نبودن آب بیان مىکند. با اینکه حتى حکم کسى که قضاى حاجت کرده است، در صورت نبودن آب بیان مىدارد. بنا بر این چگونه ممکن است از بیان حکم جنب در صورت نبودن آب، صرف نظر کند و آیه در صدد حکم شخص محدث است و باید همه اقسام آن را بیان دارد. بدین ترتیب منظور از «لامَسْتُمُ النِّساءَ» جماع است (طبرسی، ۱۳۶۰، ج۵، ص ۱۶۲).
نمونهای دیگر از آنچه که شیخ طبرسی از بین دو یا چند حکم مختلف؛ که به دلیل اختلاف قرائتها به وجود آمده است، یکی را پذیرفته است، در آیه ۶ سوره مبارکه مائده است. این آیه شریفه میفرماید:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ ؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید، چون به [عزم] نماز برخیزید، صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید. و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پیشین [هر دو پا] مسح کنید (مائده/۶).
اختلاف قرائت در «ارجلکم»، سبب ایجاد دو حکم شرعیِ مخالف با هم گردیده است. حرف لام در «ارجلکم» هم به صورت مکسور و هم به صورت مفتوح قرائت شده است. مکسور بودن لام، وجوبِ مسح کشیدن پاها را اقتضاء میکند و مفتوح بودن آن، وجوب شستن پاها را (ابو سلیمان، ۱۴۲۰ق، ص ۱۸۴). نافع ، حفص، کسایی، یعقوب و ابن عامر، آن را منصوب و عطف بر ایدیکم قرائت کرده؛ پس از نظر ایشان، حکم پاها در وضو گرفتن، شستن آن همانند شستن صورت است. و بقیه قراء به صورت مجرور و عطف بر رئوسکم دانستهاند. بر طبق این قرائت، در وضو؛ پاها نیز همانند سر باید مسح شوند (متولی، ۱۴۲۰ق، ص۴۲؛ قاضی، ۱۴۲۶ق، ص۱۵۲).
گرچه برخی گفتهاند: بین دو تا قرائت در این آیه میتوان جمع نمود؛ یعنی یکی از آن دو را بر مسح کردن بر روی کفش و جوراب، و دیگری را بر شستن پا بدون کفش و جوراب، حمل کنیم (زرکشی، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۸۲؛ زرقانی، ۱۳۸۵، ص۱۷۵)؛ اما شیخ طبرسی در برداشتی که از اختلاف قرائتها در این آیه داشته است، جمع بین دو حکم را نپذیرفته است و یک حکم را به طور قطع از آیه استنباط و استخراج نموده است. و آن حکم، مسح نمودن پاهاست.
شیخ طبرسی، اختلاف قرائت در این آیه را از مسائلی میداند که حکم آن در میان امت، مورد اختلاف است (طبرسی، ۱۳۶۰، ج۶، ص۲۱۸).
شیخ طبرسی در ذیل این آیه، از کسانی که از بین دو حکم فوق، یکی را استنباط کردهاند، نام میبرد و سپس کسانی که بین دو حکم فوق، جمع نمودهاند را معرفی مینماید (همان، ص۲۲۳).
ایشان صریحاً اعلام میکند که دیدگاهش بر طبق دیدگاه امامیه است؛ و به همین خاطر ابتدا روایاتی را در تایید وجوب مسح پاها ذکر میکند و سپس دلایلی را برای رد کردن شستن پاها در وضو ذکر مینماید. حتی میتوان ادعا نمود که ایشان نسبت به این مسئله با نهایت سختی، از دیدگاه و نظر و برداشت خود دفاع میکند. برخی از دلایل شیخ طبرسی را به طور اختصار ذکر مینماییم.
در تفسیر مجمع البیان نکات زیر آمده است:
الف)کسانى که مىگویند: هم مسح و هم شستن پاها واجب است؛ بدون اینکه خود را به زحمت افکنند، جر و نصب کلمه را بر ظاهر آن عطف کرده، جر را بنا بر عطف بر لفظ «رئوس» و نصب را بنا بر عطف بر محل آن دانستهاند (همان، ص۲۲۵).
ب) دانشمندان گفتهاند: این که مسح را به معناى شستن، دانستهاند، به چند دلیل باطل است:
۱- خداوند متعال، اعضایى را که در وضو باید شسته شوند، از اعضایى که باید مسح شوند، جدا کرده است. از لحاظ لغت و شرع نیز، مسح و شستن با یکدیگر تفاوت دارند. چگونه ممکن است که مسح و غسل، یکى باشند؟!
۲- هر گاه کلمه «ارجل» عطف بر «رئوس» باشد و در مورد سر، تنها مسح واجب باشد، نه شستن، بنا بر این حکم پاها نیز باید مسح باشد نه شستن. زیرا حقیقتِ ربط میان دو کلمه به وسیله حروف عطف، غیر از این نیست.
۳- اگر مسح به معناى شستن باشد، چه فایدهاى دارد که استدلال کنند به روایتى که مىگوید: پیامبر وضو گرفت و پاها را شست؟! زیرا بنا بر این، ممکن است او پاها را مسح کرده باشد و دیگران مسح را شستن نامیده باشند(همان، ص۲۲۶).
ج) در مورد استشهادى که ابو زید به گفته عرب کرد که آنها مىگویند: براى نماز مسح کردم و نگویند: شستوشو کردم، باید توجه داشت که با این جمله، در حقیقت مىخواهند اشاره کنند به اینکه وضو گرفتهاند و مطلب را با ایجاز و اختصار بیان مىکنند. بدیهى است که اگر مىگفتند: «تغسلت للصلاه»، صحیح نبود و احتمال انجام غسل داده مىشد. روى این اصل، کلمه مسح به کار بردند. به خصوص که اعضایى که شسته مىشوند، هم مسح مىشوند (همان).
نمونهی دیگری از اختلاف قرائتها، که سبب گردیده مرحوم طبرسی در تفسیر احکام شرعی، یکی از آنها را اختیار کند، مربوط به توارث به سبب مهاجرت است که در سورهی مبارکهی انفال مطرح شده است. خدای تعالی در این سوره میفرماید:
إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الَّذینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْءٍ حَتَّى یُهاجِرُوا ؛ کسانى که ایمان آورده و هجرت کردهاند و در راه خدا با مال و جان خود جهاد نمودهاند و کسانى که [مهاجران را] پناه داده اند و یارى کردهاند، آنان یاران یکدیگرند و کسانى که ایمان آوردهاند؛ ولى مهاجرت نکردهاند، هیچ گونه خویشاوندى [دینى] با شما ندارند؛ مگر آنکه [در راهِ خدا] هجرت کنند (انفال/۷۲).
قراء، در فتح واو و کسر آن در واژهی «مِنْ وَلایَتِهِمْ» اختلاف دارند. حمزه به کسر واو و دیگران به فتح خواندهاند. چنانچه واو در « وَلایَتِهِمْ» مفتوح قرائت شود، به معنای نصرت و خویشاوندی است؛ اما اگر با کسره قرائت شود، به معنای امارت و زمامداری و میراث است (طبرسی، ۱۳۶۰، ج۱۰، ص ۲۶۹؛ فارسی، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۶۵؛ زقروق، ۱۴۲۳ق، ص ۳۲۷ ؛ ابن جزری، بی تا، ج۲، ص ۲۷۷).
شیخ طبرسی در این مورد نیز، یک قرائت را برگزیده و حکم ارث نبردن مومنانی که جهاد نکردهاند را از آیه برداشت نموده است. و این بخش از آیه را اینگونه تفسیر مینماید: و کسانى که ایمان آورده و از مکه به مدینه مهاجرت نکردهاند، میان شما و ایشان توارثى وجود ندارد؛ تا اینکه مهاجرت کنند. در این صورت، از یکدیگر ارث مىبرید (طبرسی، ۱۳۶۰، ج۱۰، ص ۲۷۰). و بدین ترتیب طبرسی قرائت فتح «واو» را برگزیده است.
همانطور که گفته شد، گاهی اوقات امین الاسلام طبرسی با توجه به قرائتهایی که از یک آیه شده، حکمی از آنها را بر حکم سایر قرائتها ترجیح داده است. از جمله این موارد میتوان به تفسیر آیه ۸۹ از سوره مبارکه مائده اشاره نمود. آیه شریفه میفرماید:
فَکَفَّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَهِ مَساکِینَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلِیکُمْ أَوْ کِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِیرُ رَقَبَهٍ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیَّامٍ ؛ و کفّارهاش خوراک دادن به ده بینواست- از غذاهاى متوسّطى که به کسان خود مىخورانید- یا پوشانیدن آنان یا آزاد کردن بندهاى. و کسى که [هیچ یک از اینها را] نیابد [باید] سه روز روزه بدارد.
در قرائتى دیگر از این آیه، اینچنین آمده است: «أو تحریر رقبه مؤمنه»؛ یعنى لفظ مؤمنه به آیه اضافه شده است. این قرائت روشن مىسازد که در بندهاى که براى کفاره قسم آزاد مىشود، ایمان شرط است. قرائت مذکور نظر مذهب شافعى و دیگرانى را تأیید مىکند که در این حکم شرطِ ایمان را واجب مىدانند (زرقانی، ۱۳۸۵، ص۱۷۴). بنابر این قرائت، شافعی حکم این قرائت را واجب میداند و برخی همچون ابو حنیفه حکم این قرائت را نمیپذیرند (ابو سلیمان، ۱۴۲۰، ص ۱۸۴). اما با توجه به آنچه که در تفسیر مجمع البیان آمده است، مرحوم طبرسی شرط داشتن ایمان را برای کفاره قسم، بهتر میداند و به عبارت دیگر، ایشان این قرائت و حکم آن را بر قرائتی که لفظ مومنه در آن قید نشده است، ترجیح میدهد.
در تفسیر مجمع البیان آمده است که: «أَوْ تَحْرِیرُ رَقَبَهٍ» یعنی: یا اینکه بندهاى را آزاد کنند. و مقصود از «رقبه» یک انسانِ سالم است. و فرقى میان مرد و زن و کودک و کافر و مومن نیست. گرچه در این آیه لفظ «رقبه» به صورت مطلق و مبهم آمده است؛ اما مومن بودن او بهتر است (طبرسی، ۱۳۷۲، ج۳، ص۳۶۸). از این رو اختلاف قرائت در برداشت تفسیری مجمع البیان، در این آیه نقش بسزایی را ایفا نموده است.
۳-۱-۵- رفع ابهام ظاهری
در پارهای موارد، قرائتهای گوناگونی که از یک آیه شده است؛ سبب گردیده حکمی را که در آن آیه بیان شده است را با روشنگری و وضوح بیشتر تفسیر نماید. به عنوان نمونه لفظ «فاسعوا» در آیه زیر به صورت «فامضوا» نیز قرائت شده است:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلى ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید، چون براى نماز جمعه ندا در داده شد، به سوى ذکر خدا بشتابید، و داد و ستد را واگذارید. اگر بدانید این براى شما بهتر است (جمعه/۹).
قرائت « فَاسْعَوْا » به ظاهر، راه رفتن سریع و دویدن را اقتضاء میکند؛ حال آنکه طبق دلایل عقلی و نقلی، راه رفتن سریع، و با شتاب به سوی نماز جمعه رفتن، ملاک نیست. پس قرائت دیگری بیان کننده و روشنگر آن است و این توهم را از آن دفع مینماید. و آن قرائت «فامضوا» میباشد (ابو سلیمان، ۱۴۲۰ق، ص۱۸۴؛ محیسن، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۸۱). قرائت آیه به صورت «فامضوا»؛ بیانگر مجرد رفتن است (سلامت، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۱۷۰).
طبرسی در تفسیر آیه فوق میگوید: فَاسْعَوْا إِلى ذِکْرِ اللَّهِ ؛یعنی فامضوا إلى الصلاه (طبرسی، ۱۳۷۲، ج۱۰، ص۴۳۴). و در ادامه مینویسد: قتاده، ابن زید و ضحاک گفتند: یعنى بروید با سرعت و شتاب به سوى نماز؛ نه با سنگینى و تأنّى. زجاج گوید: یعنى پس بروید به سوى سعى؛ چنان که آن سرعت کردن است. و عبد اللَّه بن مسعود قرائت نمود: “فامضوا الى ذکر اللَّه” و از على بن ابى طالب (ع) و عمر بن خطاب و ابى بن کعب و ابن عباس هم اینطور روایت شده و همین از حضرت ابى جعفر باقر و حضرت عبد اللَّه صادق (ع) روایت شده است، ابن مسعود گوید: اگر من اسراع و سرعت را میدانستم، هر آینه چنان سرعت میکردم که ردایم از کتفم بیافتد. و حسن گوید: آن سعى و دویدن بر قدمها نیست و به تحقیق که نهى شده که براى نماز نیایند؛ مگر با سکینه و وقار، بلکه سعى به دلها و نیّت، و خشوع است (طبرسی، ۱۳۶۰، ج۲۵، ص۲۴).
بنابراین قرائت «فامضوا» توهّمِ وجوبِ سرعت، در رفتن به سوی نماز جمعه را دفع مینماید (صباغ، ۱۴۱۰ق، ص ۱۷۹).
۴-۱-۵- تفسیر و توضیح احکام
صحابه فداکار رسول اکرم(ص) که به خاطر تبرک جستن اجازه نمیدادند قطرات آب وضوی آن حضرت به زمین برسد، هرگز اجازه نمیدادند تفسیرهایی که از ایشان در تبیین آیات قرآن شنیده بودند، به فراموشی سپرده شود. این امر سبب میشد که صحابه در حفظ بیانات رسول خدا (ص) به مثابهی کلام خدا تلاش کنند. پاره ای از این تلاشهای خالصانه، اینگونه ظهور پیدا کرد که تفاسیر نیز در کنار آیات مربوطه درج گردد و این امر در گذر زمان از یک سو موجب توهم تحریف در قرآن و از سوی دیگر موجب بروز اختلاف در قرائت قرآن گردید (کلانتری، ۱۳۷۷، ش ۱۷، ص۱۱۳).
مرحوم طبرسی در برداشتهای تفسیری خود، کمال عنایت و توجه را به این اضافات تفسیری داشته است و در موارد متعدد، بر طبق این قرائتها، به تفسیر آیات قرآن اقدام نموده است. به عنوان مثال خداوند در سوره نساء میفرماید:
وَ أُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسافِحِینَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً ؛ و براى شما حلال است که [زنان دیگر را] به وسیله اموال خود طلب کنید- در صورتى که پاکدامن باشید و زناکار نباشید- و زنانى را که مُتعه کردهاید، مَهرشان را به عنوان فریضهاى به آنان بدهید (نساء/۲۴).
۵٫۰۱۳
۵٫۰۱۷
۷٫۳۷
۵٫۲۷۳
بر اساس نتایج نهایی تکنیک AHP، پردیس تماشا (با امتیاز ۸٫۰۳۳)، مجموعه ورزشی بدر (با امتیاز ۷٫۳۷)، مجتمع فرهنگی، تفریحی و ورزشی شهید مختار سلیمانی (با امتیاز ۵٫۲۷۳)، ورزشگاه امام رضا (ع) (با امتیاز ۵٫۰۱۷) و مجموعه ورزشی شهیدان اسماعیلی (با امتیاز ۵٫۰۱۳) به ترتیب در رتبه اول تا پنجم قرار گرفتند.
۴-۲-۱- شاخص محیطی و کالبدی
در بررسی سلسله مراتب مراکز در شاخص محیطی و کالبدی این نتایج بدست آمد که در گویه رضایت از معماری مرکز (A1)، پردیس تماشا، رضایت از کیفیت محیط اطراف (A2)، مجموعه ورزشی بدر و مجتمع فرهنگی، تفریحی و ورزشی شهید مختار سلیمانی، روشنایی معابر منتهی به مراکز (A3)، مجموعه ورزشی شهیدان اسماعیلی، تأثیر مراکز بر محیط زیست (A4)، مجموعه ورزشی بدر، رضایت از نظافت و پاکیزگی (A5)، پردیس تماشا، استشمام بوی بد در مراکز (A6) و همچنین وجود سر و صدا در اطراف مراکز (A7) (امتیاز کمتر، مطلوب تر) مجتمع فرهنگی، تفریحی و ورزشی شهید مختار سلیمانی بیشترین رضایت را کسب کردند.
نمودار ۴-۱۸- رتبه بندی مراکز در شاخص محیطی و کالبدی
۴-۲-۲- شاخص اقتصادی
در بررسی سلسله مراتب مراکز در شاخص اقتصادی این نتایج بدست آمد که در گویه تخصیص درآمد برای استفاده از مراکز (B1)، شهروندان برای استفاده از مجموعه ورزشی بدر درآمد بیشتر و در مجتمع فرهنگی، ورزشی و ورزشی شهید مختار سلیمانی درآمد کمتری را صرف می کنند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
نمودار ۴-۱۹- رتبه بندی مراکز در شاخص اقتصادی
۴-۲-۳- شاخص اجتماعی
در بررسی سلسله مراتب مراکز در شاخص اجتماعی این نتایج بدست آمد که در گویه تأثیر مراکز بر افزایش حس تعلق (C1)، پردیس تماشا، تأثیر مراکز در تعامل اجتماعی (C2)، مجموعه ورزشی بدر، تأثیر مراکز در مشارکت مردم (C3)، پردیس تماشا و مجموعه ورزشی شهیدان اسماعیلی، تمایل پرسش شونده در ارائه خدمات در مراکز (C4)، مجموعه ورزشی بدر، آمادگی برای مشارکت در مراکز (C5)، پردیس تماشا، تخصیص زمان برای استفاده از این مراکز (C6)، پردیس تماشا و ورزشگاه امام رضا (ع)، رضایت از مدیریت مراکز (C7) ورزشگاه امام رضا (ع)، تأثیر مراکز در تغییر شیوه ی زندگی (C8) پردس تماشا و مجتمع فرهنگی، تفریحی و ورزشی شهید مختار سلیمانی، تأثیر آموزش های ارائه شده در جهت استفاده از تکنولوژیهای مدرن (اینترنت، کامپیوتر و…) در تغییر شیوه زندگی (C9)، مجتمع فرهنگی، تفریحی و ورزشی شهید مختار سلیمانی، میزان تأثیر سینما در تغییر شیوه زندگی (C10)، پردیس تماشا و نهایتاً در گویه میزان تأثیر تئاتر در تغییر شیوه ی زندگی (C11)، مجتمع فرهنگی، تفریحی و ورزشی شهید مختار سلیمانی بیشترین رضایت را کسب کردند.
نمودار ۴-۲۰- رتبه بندی مراکز در شاخص اجتماعی
۴-۲-۴- شاخص آموزشی
در بررسی سلسله مراتب مراکز در شاخص آموزشی این نتایج بدست آمد که در گویه ارتباط آموزش های ارائه شده در مراکز با نوع فعالیت آنها (D1)، مجموعه ورزشی شهیدان اسماعیلی بیشترین رضایت و در گویه میزان آموزش های ارائه شده در جهت استفاده از تکنولوژی های مدرن (D2)، مجتمع فرهنگی، تفریحی و ورزشی شهید مختار سلیمانی بیشترین رضایت را کسب کردند.
نمودار ۴-۲۱- رتبه بندی مراکز در شاخص آموزشی
۴-۲-۵- شاخص زیرساخت و تأسیسات
در بررسی سلسله مراتب مراکز در شاخص زیرساخت و تأسیسات این نتایج بدست آمد که در گویه رضایت از کیفیت راه ها و مسیرهای منتهی به مراکز (E1)، پردیس تماشا، میزان امکانات موجود در مراکز در جهت رفع نیازهای فرهنگی، ورزشی و هنری (E2)، ورزشگاه امام رضا (ع)، رضایت از تأسیسات و خدمات مراکز (E3)، مجموعه ورزشی بدر، کمیت و کیفیت تأسیسات زیربنایی و خدماتی مراکز (E4)، پردیس تماشا، رضایت از ظرفیت پارکینگ مراکز (E5)، پردیس تماشا، میزان فضای اختصاص یافته به کودکان (E6) پردیس تماشا بیشترین رضایت را کسب کردند.
نمودار ۴-۲۲- رتبه بندی مراکز در شاخص زیرساخت و تأسیسات
۴-۲-۶- شاخص امنیت
در بررسی سلسله مراتب مراکز در شاخص امنیت این نتایج بدست آمد که در گویه های احساس امنیت در مراکز (F1) و امکان حضور و استفاده زنان و کودکان از مراکز در شب (F2)، پردیس تماشا بیشترین رضایت را کسب کرد.
نمودار ۴-۲۳- رتبه بندی مراکز در شاخص امنیت
۴-۲-۷- شاخص سلامت
در بررسی سلسله مراتب مراکز در شاخص سلامت این نتایج بدست آمد که در گویه های تأثیر مراکز در افزایش سلامت جسمانی (G1) و تأثیر مراکز در افزایش سلامت روانی (G2)، مجموعه ورزشی بدر بیشترین رضایت را کسب کرد.
نمودار ۴-۲۴- رتبه بندی مراکز در شاخص سلامت
۴-۳- تکنیک SWOT
به منظور وزن دهی به نقاط قوت، ضعف و فرصت و تهدید از نظرات ۲۰ کارشناس مرتبط با حوزه تخصصی بهره گیری گردید. سپس در چارچوب روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، از نرم افزار Expert Choice برای تحلیل نظرات کارشناسی و محاسبه وزن هر معیار مورد استفاده قرار گرفت.
جدول ۴-۱۹- عوامل داخلی و خارجی فعالیت مراکز مورد مطالعه
عوامل داخلی
نقاط قوت
نقاط ضعف
۱- معماری مناسب برخی از مراکز
۲- کیفیت بالای محیط اطراف برخی مراکز
۳- کیفیت مناسب راه ها و مسیرهای منتهی به مراکز
۴- کیفیت مناسب امکانات موجود در مراکز در جهت رفع نیازهای فرهنگی، ورزشی و هنری شهروندان
۵- تخصیص فضای کافی به کودکان در مراکز
۱- وجود سروصدای زیاد در برخی از مراکز
۲- کمبود ظرفیت پارکینگ در مراکز
ـ با کمک گرفتن از نظرجان بولوم به نقل از مرکز پیشگیری از جرم استافورد انگلستان، پیشگیری از جرم را می‌توانیم این گونه تعریف کنیم:
پیش‌بینی، شناخت و برآورد خطرات جرائم و اقدام به فعالیت‌هایی برای حذف یا کاهش این خطرات.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
شرمن نیز معتقد است، هر رویه‌ای که اعمال شود و نتیجه آن نشان دهد که از نرخ بزهکاری کاسته شده، آن رویه پیشگیری محسوب می‌شود».
ـ گسن (استاد دانشگاه اکس مارسی فرانسه) معتقد است «پیشگیری مجموعه اقدام‌هایی است که هدف غایی آن منحصراً یا به صورت جزیی، محدود کردن دامنه جرم، غیرممکن کردن، مشکل کردن و کم کردن احتمال وقوع آن است.
ـ کوسن نیز پیشگیری را مجموعه‌ای ازاقدامات و تدابیر غیرقهرآمیز میداند که با هدف خاص مهار بزهکاری، کاهش احتمال بروز جرم، کاهش دخالت جرم و پیرامون علل جرائم اتخاذ می‌شود. در این تعریف اقدام پیشگیرانه اقدام غیرقهرآمیز است که بر عوامل آسیب زا اعمال می‌شود. (فلاح‌بابایی ۱۳۸۲، ص ۴)
ـ کیزر (۱۹۸۹) پیشگیری از وقوع جرم را تدابیری میداند که با کمک آن وسعت و شدت وقوع جرم، چه با کاهش فرصت‌ها و موقعیت‌های بروز و چه با تحت تأثیر قرار دادن قربانیان بالقوه و کل جامعه به حداقل می‌رسد (زینالی،۱۳۸۱، ص ۹۹). دکتر اردبیلی پیشگیری را هر اقدام سیاست جنایی بدون تأکید بر تهدید کیفر یا اجرای آن میداند که با هدف تحدید امکان پیشآمد جنایی از راه‌های گوناگون انجام شود. (اردبیلی، ۱۳۸۸، ۴۱)
۳-۲-انواع پیشگیری از جرم
قدیمی‌ترین نوع پیشگیری، پیشگیری از بزهکاری کودکان و پیشگیری از بزهکاری عمومی است. طبق این تفکیک، در مورد کودکان و نوجوانان بزهکار که شخصیت آن ها در حال شکل گیری است باید از تدابیر پرورشی و بازپروری استفاده کرد؛ در حالی که در مورد بزهکاران بزرگسالان باید از ارعاب انگیزی و تهدید به مجازات استفاده شود؛ زیرا شخصیت آن ها شکل گرفته است. اما تاکنون در زمینه دسته بندی پیشگیری از بزهکاری، گونه‌های متعددی از سوی جرم شناسان مطرح شده است. به طور مثال، شماری از جرم شناسان با الهام از دانش پزشکی، الگوی سه گانه پیشگیری یعنی: نخستین، دومین و سومین از بزهکاری را بیان کردهاند و برخی دیگر تقسیم بندی پیشگیری از بزهکاری را به دو گونه کنشی و واکنشی ارائه کردهاند که امروزه تقسیم بندی اخیر بیشتر مد نظر جرم شناسان است البته تقسیم بندی‌های دیگری نیز صورت گرفته است که در ادامه به آن ها اشاره می‌شود. به هر حال، این متنوع بودن روش‌های پیشگیری بیانگر آن است که بزهکاری از محدوده صرف حقوقی، قضایی و پلیسی خارج شده و مقابله مؤثر با آن از یک سو همکاری و مشارکت نهادهای دولتی و تشکل‌های مردمی را می‌طلبد و از سوی دیگر، مستلزم ایجاد تحول و نوآوری در استراتژی‌ها، ابزارها و نهادهای سنتی و متداول مقابله با جرم است (نجفی ابرندآبادی، ش ۲۰ و ۱۹: ص ۲۰)
۳-۲-۱-پیشگیری اولیه یا نخستین
پیشگیری نخستین یعنی مصون کردن افراد از رهگذر مبارزه با همه زمینه‌های ارتکاب جرم که در چارچوب توسعه اجتماعی قرار می‌گیرند. در این مرحله از پیشگیری، تلاش بر این است که افراد جامعه به سوی ارتکاب جرم گرایش پیدا نکنند. هدف در این سطح از پیشگیری، بهبود شرایط زندگی به منظور عدم مجرم شدن افراد و همچنین تولید ارزش‌هایی است که روابط سالم را بهبود بخشد. در پیشگیری اولیه، بیشتر توجه به رویداد جرم معطوف است تا مجرم تحریک شده. این رویکرد به نظریه شیوه زندگی هیندل لانگ نیز ارتباط داده شده است.
۳-۲-۲-پیشگیری ثانویه یا دومین
پیشگیری دومین یعنی به کارگیری شیوه‌هایی برای حمایت از افراد در آستانه خطر. مانند: معتادان، ولگردان و کودکان بی سرپرست و خیابانی. در این نوع پیشگیری، هدف آن است که با به کارگیری تدابیر مناسب و زود هنگام، از وقوع جرم توسط افرادی که در شرایط بحرانی به سر می‌برند و احتمال بزهکاری از سوی آن ها وجود دارد پیشگیری شود. به طور مثال، در پیشگیری از اعتیاد، تمرکز تلاش‌ها بر روی افرادی است که به صورت تفریحی مبادرت به مصرف مواد می‌کنند و هنوز به درجه اعتیاد نرسیده‌اند. همچنین کودکانی که در خانواده‌های از هم گسیخته و محله‌های فقیرنشین در وضعیت نامناسبی زندگی می‌کنند، یا جوانانی که خشونت را در خانه‌هایشان تجربه کردهاند احتمال بزهکاری و مجرم شدن آن ها بیشتر از سایرین میباشد.
۳-۲-۳-پیشگیری ثالث یا سومین
این نوع پیشگیری شامل برنامه‌هایی از قبیل: مشاوره برای زنان و بچه‌ها، مداخلات کیفری و گروه‌های گوناگون میباشد. تلاشهای پیشگیرانه در این مرحله برای جلوگیری از رفتارهای مجرمانه است تا مجرمان اصلاح و با محیط اجتماعی خود سازگار شوند و به ارتکاب مجدد جرم گرایش پیدا نکنند. پیشگیری سومین در نتیجه عملیات شناسایی و تشخیص یا عملیات پلیسی برای دستگیری مجرم، زندانی شدن مجرم یا محکومیت و اصلاح رفتاری زندانی به کار می‌رود. این تقسیم بندی توسط کاپلان صورت گرفته است. (رایجیان اصلی، ۱۳۸۳: ص ۱۵۰ و ۱۴۹)
۳-۲-۴-پیشگیری کوتاه مدت یا خُرد
پیشگیری کوتاه مدت به مجموعه راه کارهایی گفته می‌شود که در مدت زمان کمتری انجام می‌شوند. مانند: فراهم کردن روشنایی بیشتر خیابان‌ها، کوچه‌ها و اماکن عمومی، تدوین قوانین جزایی متناسب و بازدارنده، ایجاد مؤسسات مددکاری، فراهم کردن فضاهای مناسب برای گذراندن اوقات فراغت، حمایت از کودکانی که مورد اذیت و آزار و بد رفتاری خانواده قرار می‌گیرند، بستن محله‌ها و اماکن جرم زا، ممانعت از پخش برنامه‌های خشونت زا در تلویزیون و مجهز کردن پلیس و نیروهای انتظامی، تا فرصت‌های وقوع انحراف یا جرم را کاهش دهد. در برخورد بامسائل اجتماعی وفرهنگی نمی‌توان به خاطربرنامه ریزی‌های اصولی ودراز مدت، از اقدامات پیشگیرانه مقطعی و کوتاه مدت غافل ماند (بیات و همکاران، ۱۳۸۷، ص ۲۷). این پیشگیری شامل «پیشگیری اجتماع مدار» یا «پیشگیری اجتماعی» و «پیشگیری زودرس» است.
۳-۲-۵-پیشگیری اجتماعی یا مددکاری اجتماعی
این نوع پیشگیری شامل آن دسته از تدابیر و اقدام‌هایی است که با مداخله در فرایند رشد افراد، بهبود شرایط زندگی آن ها و سالم سازی محیط اجتماعی و طبیعی، به دنبال حذف یا کاهش علل جرم زا و در نتیجه پیشگیری از بزهکاری است. به اعتقاد گسن، این نوع پیشگیری به این دلیل پیشگیری اجتماعی گفته می‌شود که حاصل تجربیات پیشگیری مددکاران اجتماعی بدون مداخله بحث‌های پلیس و دادگستری و معطوف به مبارزه ناسازگاری جوانان بزهکار و محیط رشد آنان است. یکی از اهداف این نوع پیشگیری، کاهش یا از بین بردن علل جرم زا در محیط اجتماعی است؛ و اصولاً برای تغییر شرایطی که به وقوع بزهکاری در اجتماعات محلی و مسکونی کمک میکند، طراحی شده است. تأسیس مکان‌های تفریحی و پارک‌ها برای تفریح، تأسیس مراکز آموزشی، پرورشی، فرهنگی، ایجاد درآمد زایی و اشتغال زایی در محله‌ها، تقویت باورهای دینی از طریق فعال کردن مؤثر و مناسب مراکز مذهبی محلی، تشکیل پلیس محلی، گسترش تجهیزات و تدابیری چون باشگاه‌های ورزشی جوانان و پروژه‌های مبتنی بر فعالیت‌ها در جهت منصرف کردن مجرمان بالفعل و بالقوه از خطاهای آینده از مصادیق این نوع پیشگیری میباشد. هدف دیگر در پیشگیری اجتماعی، هماهنگ سازی اعضای جامعه با قواعد اجتماعی بوده و محور اقدامات این پیشگیری نیز «فرد» میباشد. به بیان دیگر، پیشگیری اجتماعی همانند پیشگیری کیفری، مجرم مدار و فرد مدار است و از طریق: آموزش، ترغیب، تربیت و تنبیه درصدد آن است تا معیار شناخت اَعمال خوب و بد را به فرد القاء کند و قدرت ارزش یابی عملکرد خویش را به او بدهد. نکته اساسی در این مدل از پیشگیری عبارت است از: تخصص، اندیشه و تلاش مضاعف؛ زیرا به دلیل گستردگی و پیچیدگی موضوع ممکن است با وجود سرمایه گذاری‌های هنگفت و کلان، نتیجه مورد نظر در کاهش جرم حاصل نشود. پیروان این نوع پیشگیری بر این عقیده‌اند که از طریق شناخت علل ارتکاب جرم اعم از: فردی و اجتماعی و برطرف کردن آن ها با انجام اصلاحات فردی و اجتماعی مثل: درمان بیماری‌ها و نارسایی‌های جسمی و روحی و بالا بردن ارزش‌های اجتماعی و تقویت نهادهای اجتماعی و تعالی فرصت‌های اقتصادی، تحصیلی، تفریحی، مسکن و غیره میتوان از تمایلات مجرمانه در افراد جلوگیری کرد. در حقیقت پیشگیری اجتماعی مجموعه اقدام‌هایی است که مهار عوامل اثرگذار در شکل گیری جرم را به دنبال دارد؛ و از آن جا که علاوه بر محیط اجتماعی، بر فرد و انگیزه‌های او نیز تأثیر می‌گذارد؛ برخی به آن «پیشگیری فردمدار[۴] نیز می گویند. یکی دیگر از اهداف پیشگیری اجتماعی، تقویت بنیادهایی است که با اثرگذاری بر گروه‌های در آستانه خطر، به جامعه پذیری فرد کمک میکند. به دیگر سخن، پیشگیری اجتماعی به دنبال هم نوا کردن فرد با قواعد اجتماعی از رهگذر آموزش و پرورش است. آنچه دست اندرکاران این نوع پیشگیری باید انجام دهند، بیرون بردن هر چه بیشتر افراد از نظام کیفری است. به طور کلی، پیشگیری اجتماعی تلاشی برای حل مسائل رفتار مجرمانه با پرداختن به ریشه‌های جرم است و تدابیری را دربرمی گیرد که بر زمینه‌های ارتکاب جرم از رهگذر مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثرند. به همین سبب، پیشگیری اجتماعی بهترین توصیف از پیشگیری نخستین به شمار می‌رود. (رایجیان اصلی ۱۳۸۳، ص ۱۴۹ و ۱۴۸)
۳-۲-۶-پیشگیری رشد مدار یا زودرس
این نوع پیشگیری سعی دارد چنانچه یک کودک به هر دلیلی از خود مظاهر بزهکاری را بروز داد، با مداخله زودرس در وی و محیط پیرامون او، از مزمن شدن بزهکاری او در آینده جلوگیری کند. پیشگیری زودرس، یعنی مداخله روان شناختی - اجتماعی زودرس در فرایند رشد کودکان، برای جلوگیری از عوامل خطرسازی که احتمال پذیرش و تقلید رفتار مجرمانه پایدار را از سوی آن ها در آینده افزایش میدهد. عوامل خطر در این پیشگیری مجموعه ای از شرایط فردی و اجتماعی است که پدیداری، پیوستگی و پایداری رفتارهای مجرمانه آینده را در کودکان و نوجوانان به همراه دارد ویژگی‌های این نوع پیشگیری عبارت‌اند از: تربیت مدار بودن، فرد مدار بودن، عام بودن و ره یافت های آن شامل: شناسایی عوامل خطر فردی و اجتماعی و به دنبال آن به کارگیری عوامل حمایتی از طریق مداخلات روان شناختی - اجتماعی زود هنگام در سطوح مدرسه، خانواده و محیط اجتماعی میباشد و بر این اندیشه استوار است که مداخله زود هنگام نسبت به کسانی که به دلیل وضعیت‌های خاص در معرض ارتکاب جرم هستند می‌تواند جلوی بزهکاری و تداوم گرایش‌های بزهکارانه آن ها را بگیر (رایجیان اصلی، ۱۳۸۳: ص ۱۵۱ و ۱۵۰).
۳-۲-۷-پیشگیری بلند مدت یا کلان
پیشگیری بلند مدت به ساز و کارهایی گفته می‌شود که در یک فرایند زمانی مدت دار صورت میگیرد تا در آینده فرصت‌های وقوع جرم را کاهش دهد. از قبیل: فراهم کردن بسترهای مناسب برای دسترسی افراد به موقعیت‌های مناسب آموزش و پرورش، تدوین و اجرای سیاست‌های کلی برای ایجاد اشتغال اعضای جامعه، تشکیل کلاس‌های آموزش خانواده برای بالا بردن مهارت‌های زندگی، تقویت نقش پیشگیرانه مدارس از طریق ارتقای محتوا و کیفیت برنامه‌های آموزشی و تربیتی، تلاش برای کاهش شکاف اقتصادی در بین اقشار مختلف جامعه و دستیابی به عدالت اجتماعی کلانتری‌ها و پاسگاه‌های انتظامی برای پیشگیری از جرائم گوناگون از قبیل: سرقت، مزاحمت‌های خیابانی، شرارت و کلاه برداری لازم است از این نوع برنامه ریزی‌ها بهره برداری کنند. این پیشگیری برای حذف و یا خنثی کردن عوامل جرم زا، ناظر به سیاست‌هایی است که به صورت ساختار - فرایند و با تمرکز بر عوامل فردی و عمومی بزهکاری در سطح وسیع و فراگیر اتخاذ می‌شوند و شامل سیاست‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و حقوقی است (عباچی، ۱۳۸۳: ص ۵۸)
۳-۲-۸-پیشگیری انفعالی
در پیشگیری انفعالی، برخی از اقدامات معمول و رایچ پیشگیرانه، از نوع هشداری و بازدارنده مانند هشدارهای پلیسی صورت نمی‌گیرد؛ بلکه در یک انتظار انفعالی برای تأثیر این اقدامات باقی می‌مانند. در این نوع از پیشگیری، عوامل اجتماعی (پیشگیری اجتماعی) هیچ گونه تأثیری ندارند و در این بین، کوچک‌ترین نقشی از خود ایفا نمی‌کنند. نقش نهادهای بازدارنده از جرائم مثل: پلیس و مراجع قضایی نیز در این میان بسیار کم رنگ است. (همان)
۳-۲-۹-پیشگیری فعال
در این نوع از پیشگیری، نیروی پلیس محور اصلی پیشگیری است که برای اجتناب و دوری از وقوع جرائم وارد عمل می‌شود و در سطح اجتماعی نیز فعال است. یعنی پلیس برنامه ریزی و هدایت اوقات فراغت گروهی از جوانان را به عهده میگیرد که در معرض جرم یا انحراف در زمان و مکان خاصی قرار دارند. در این میان، نقش نهادهای بازدارنده از جرم یا انحراف در زمان و مکان خاصی قرار دارند. در این میان، نقش نهادهای بازدارنده از جرم نیز بسیار مشهود است. در پیشگیری فعال، برنامه ریزی‌های بلند مدت برای جلوگیری از بزهکاری و کاهش آن مد نظر قرار دارد. مسئولان دولتی نیز هر یک به فراخور وظیفه اجتماعی خود، نقش عمده ای دارند و اقدام‌های مستقلی را انجام می‌دهند. (همان)
۳-۲-۱۰-پیشگیری کنشی یا غیر کیفری
پیشگیری غیر کیفری عبارت است از: «جلوگیری از به فعل در آمدن اندیشه مجرمانه با تغییر دادن اوضاع و احوال خاصی که یک سلسله جرائم مشابه در آن به وقوع پیوسته یا ممکن است در آن اوضاع و احوال ارتکاب یابد». به عبارتی دیگر، پیشگیری غیر کیفری درصدد است تا عوامل و ریشه‌های زمینه ساز بروز جرائم و بزهکاری را از راه توجه به مسئله کنترل اجتماعی و تأثیر بر افکار مجرمانه از بین ببرد؛ به طوری که انسان‌هایی پرورش یابند که از جرم به دور باشند. در این نوع پیشگیری، توجه به عواملی محیطی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی که باعث سوق دادن فرد به سوی بزهکاری می‌شوند دارای اهمیت فراوان است. پیشگیری غیر کیفری، در حقیقت درمان ریشه ای قبل از وقوع جرم است؛ که در آن راه کارها خارج از چارچوب دستگاه عدالت مورد بررسی قرار می‌گیرند. این پیشگیری که در مقابل پیشگیری کیفری قرار دارد را گاهی «پیشگیری جدید» نیز می‌نامند. این پیشگیری، مصداق ضرب المثل معروف: «علاج واقعه را قبل از وقوع باید کرد»، میباشد. در واقع، پیشگیری کنشی یا غیر کیفری اقدام مناسب غیر کیفری است که از طریق کاهش یا از بین بردن عوامل جرم زا و نامناسب نشان دادن موقعیت‌های ارتکاب جرم درصدد جلوگیری از وقوع بزه و جرم میباشد. بنابراین ویژگی‌های پیشگیری کنشی عبارت‌اند از:
- اثرگذاری علیه عوامل یا فرآیندهایی که در بروز بزهکاری نقش تعیین کننده ای دارند؛
- جمعی بودن؛ به این معنا که تمام جمعیت یا گروه معینی را هدف قرار دهد و عدم قهرآمیز بودن و سزا دهی اقدامات به این ترتیب، پیشگیری غیر کیفری شامل پیشگیری از طریق حذف و خنثی کردن عوامل بزه زا وپیشگیری از طریق حذف و یا تغییر موقعیت‌های بزه زاست. پیشگیری کنشی که ازحیث ماهوی اقدامی پیشینی است بامداخله درفرآیند گذاراز اندیشه به فعل مجرمانه اِعمال می‌شود.
۳-۲-۱۱- پیشگیری واکنشی یا کیفری
پیشگیری واکنشی که از نظر مانوی اقدامی پسینی است، پس از ارتکاب رفتار مجرمانه با بهره گرفتن از ابزارهای کیفری از رهگذر نظام عدالت کیفری اِعمال می‌شود. این پیشگیری بر اساس اثری که بر جامعه و یا فرد بزهکار می‌گذارد، به دو گونه «پیشگیری واکنشی عام» و «پیشگیری واکنشی خاص» تقسیم می‌شود. پیشگیری واکنشی عام یک پیشگیری واکنشی جمع مدار یا گروه مدار است که با مخاطب قرار دادن شهروندان از طریق رعب انگیزی و عبرت آموزی جمعی، به دنبال پیشگیری از بزهکاری نخستین افراد است. پیشگیری واکنشی خاص یک پیشگیری واکنشی مجرم مدار است که با اِعمال کیفر بر فرد بزهکار و با رعب انگیزی و عبرت آموزی فردی، درصدد پیشگیری از بزهکاری دوباره افراد است. به طور کلی، پیشگیری واکنشی یا کیفری، ناظر به اقدام کیفری قبل و بعد از وقوع جرم است که با بهره گرفتن از ساز و کارهای نظام عدالت کیفری درصدد کاهش نرخ بزهکاری است. رهیافت پیشگیری واکنشی، ارعاب انگیزی فردی، جمعی و عبرت آموزی میباشد تا از بزهکاری نخستین و بزهکاری دوباره افراد جلوگیری کند. این نوع پیشگیری اگر چه به تنهایی پاسخ گوی نیازهای اجتماعی و امنیتی جامعه نمی‌باشد، اما با ادغام در زمینه‌های پیشگیرانه غیر کیفری از جرم و استفاده از هر دو عنصر در کنار هم میتوان عامل مهمی در زمینه کاهش جرم در اجتماع را فراهم کرد. پیشگیری کیفری از این جهت که دارای مضرات و معایب بسیاری است و برجسم و روان مجرمان تأثیرگذار بوده و زندگی آینده آنان را در جامعه با مشکلات مواجه میکند، باید به عنوان آخرین چاره علیه بزهکاری مورد استفاده قرار گیرد. در مجموع اهدافی که از اِعمال پیشگیری کیفری مد نظر است عبارت‌اند از: اصلاح بزهکار، حمایت از جامعه، ارعاب بزهکار و پیشگیری عمومی با ارعاب دیگران.
۳-۲-۱۲- پیشگیری قضایی
پیشگیری قضایی یکی از انواع پیشگیری از جرم است که مبتنی بر تلاش دولت و نهادهای مسئول در زمینه کاهش جرائم و از میان بردن ریشه‌های آن میباشد. این سیاست از آن جهت در قالب پیشگیری قضایی بررسی می‌شود که دستگاه حاکم یا دولت به عنوان اولین نهاد در مقابل جرم و بزهکار قرار میگیرد و از طریق اِعمال قانون و سیاست‌های تقنینی در مقابل بزهکار، به اصلاح وی می‌پردازد. در سیاست تقنینی، یکی از راه کارهای پیشگیری از جرم، جرم انگاری است. این روش عبارت است از: «فرآیندی که طی آن اَعمالی را که در تضاد با منافع خود می‌بیند، ممنوع اعلام کرده و مجازات‌هایی را برای آن در نظر میگیرد». اما این ایجاد محدودیت در زندگی افراد نباید بدون ضابطه و خارج از اهداف و مصلحت اجتماعی باشد. استفاده از پیشگیری قضایی در راستای کاهش جرائم یکی از عناصر مهم در نظام کیفری میباشد که وجود آن در نظام کیفری امری لازم و ضروری است؛ زیرا پیشگیری قضایی در دستگاه اجرایی و قانونی باعث ارعاب و وحشت مجرمان به خصوص مجرمان بالقوه می‌شود و تا حد زیادی از ارتکاب جرم و تکرار جرائم جلوگیری میکند. تدوین لوایح مناسب در راستای تصحیح سیاست جنایی و اصلاح قوانین با نگرش عالمانه و ناشی از آموزش‌های دینی مانند: بزه پوشی، جرم زدایی، کیفر زدایی و معایب کیفرها به منظور تدوین حقوقی می‌تواند بخشی از اقدامات دستگاه قضایی را در راستای پیشگیری از جرم و بزه شامل شود.
۳-۲-۱۳- پیشگیری انتظامی
وجود نقاط ضعف و تزلزل در هر جامعه ای، احساس امنیت خاطر را از سوی مردم خدشه دار می‌سازد. از آن جایی که گروهی از افراد ناسالم جامعه، رفتاری خلاف روال عادی و در تعارض با ارزش‌های اجتماعی دارند و به فراخور اندیشه و نیات خود، شرایط ضعف، تزلزل و بی ثباتی در بخش‌هایی از جامعه را فراهم می‌آورند، به همین دلیل به منظور جلوگیری از ناامنی و همچنین افزایش ضریب امنیت اجتماعی، دولت‌ها و نهادهای مسئول درصدد کنترل و کاهش جرائم از طریق اجرای برنامه‌های پیشگیری از جرائم برآمدند. پلیس و دستگاه انتظامی یکی از متولیان در راستای امنیت عمومی است که عمده وظیفه آن پیشگیری انتظامی میباشد. پیشگیری انتظامی عبارت است از: «مهار و کنترل جرم از طریق اقدامات پلیسی نظیر: افزایش گشت‌های انتظامی و حضور ملموس و مؤثر پلیس در سطح شهر در جهت جلوگیری از اَعمال مجرمانه و کاهش تکرار جرم در چارچوب قانون. همچنین، بررسی روند بزهکاری و علل وقوع آن به منظور اتخاذ تدابیر مقابله با مجرم و انجام اقدامات فوری در امر مبارزه با بزهکاری و جرائم و همکاری با ارگان‌های مسئول در زمینه کاهش جرائم». پیشگیری انتظامی از آن جهت حائز اهمیت است که حافظ نظم و امنیت اجتماعی است. در پیشگیری انتظامی، دولت و نهادهای مسئول مهمترین نقش را در برقراری و حفظ امنیت دارند و حوزه کاری آن ها در چارچوب قانون است (بیات و همکاران، ۱۳۸۷: ص ۳۶-۳۰)
۳-۲-۱۴-پیشگیری عام
پیشگیری از بزهکاری در معنای عام شامل آن دسته از تدابیر و اقدام‌هایی است که از ارتکاب جرم جلوگیری میکند. به این ترتیب، هر اقدام واکنشی (کیفری) یا کنشی (غیر کیفری) مطابق این تعریف در گستره پیشگیری از بزهکاری قرار میگیرد. پیشگیری عام، پیشگیری جرم مدارانه است و محور آن بر نقش بازدارندگی، ارعاب انگیزی و عبرت آموزی کیفری بر عموم مردم استوار میباشد. در این نوع پیشگیری تلاش می‌شود تا با وضع قوانین، تعیین کیفر و اجرای آن در مورد مجرمان، از ارتکاب اولیه جرائم توسط افراد جامعه جلوگیری شود. در پیشگیری عام، ایجاد ترس و ارعاب، تهدید و کیفر و نگرانی از دست دادن اعتبار برای همه کسانی که به صورت بالقوه آمادگی ارتکاب جرم دارند مطرح میباشد. این سطح از پیشگیری، عموم افراد جامعه را افرادی در نظر میگیرد که به صورت بالقوه آمادگی برای ارتکاب جرم دارند؛ بنابراین کوشش می‌شود تا از طریق ارائه آگاهی عمومی از ارتکاب جرم در افراد جلوگیری شود. (نیازپور، ۱۳۸۳: ص ۱۷۲-۱۷۰)
۳-۲-۱۵-پیشگیری خاص
اثری که مجازات در بازدارندگی مجرم از دست زدن مجدد به ارتکاب جرم دارد، پیشگیری خاص نامیده می‌شود. در این نوع پیشگیری سعی می‌شود با تحمیل مجازات بر مجرم و تنبیه او و رنج و سختی حاصل از مجازات، از ارتکاب مجدد همان جرم یا جرائم دیگر اجتناب شود. بنابراین جلوگیری از تکرار جرم و ایجاد ترس در کسانی که قبلاً مرتکب جرم شده‌اند، مهمترین هدف پیشگیری خاص میباشد که در قالب اقداماتی برای تربیت، اصلاح و بازسازی مجرمان صورت میگیرد. این نوع پیشگیری معمولاً در کوتاه مدت مثل: مبارزه با اعتیاد و جمع آوری کودکان بدون سرپرست از سطح خیابان‌ها مفید است. بنابراین پیشگیری خاص در برگیرنده «مجموعه تدابیر و اقدام‌های کنشی با هدف مقابله با بزهکاری از رهگذر کاهش یا از بین بردن علل جرم زا و تأثیرگذاری بر فرصت‌های پیش جنائی است؛ به گونه ای که بتوان با بهره گرفتن از ساز و کارهای کنشی، بر شخصیت افراد و موقعیت‌های پیش از ارتکاب جرم تأثیر گذاشت». (رایجیان اصلی، ۱۳۸۳، ص ۱۴۹ - ۱۴۸)
۳-۲-۱۶- پیشگیری وضعی
پیشگیری وضعی در برگیرنده مجموعه اقدامات و تدابیر غیر کیفری است که از طریق از بین بردن یا کاهش فرصت‌های مناسب برای وقوع جرم و نامناسب جلوه دادن شرایط و موقعیت پیش جنایی، از ارتکاب جرم جلوگیری میکند. راهبردهای این شیوه، بخشی بر تغییرات محیطی، بخشی بر کنترل بزهکاران و بخشی نیز بر حفاظت از بزه دیدگان تمرکز یافته است. پیشگیری وضعی به عنوان یک نظریه علمی برای کاهش بزهکاری نخستین بار در دهه ۱۹۸۰ میلادی توسط کلارک، کورنیش و هی هیور مطرح شد. آنان در آثار خود همواره به اتخاذ تدابیر مناسب و به کارگیری اقدامات لازم به منظور کاهش فرصت‌ها و موقعیت‌هایی که موجب رفتار بزهکارانه می‌شود و همچنین تغییر رابطه بین بزهکار و بزه دیده تأکید کردهاند. این روش، شیوه ای از پیشگیری است که با تغییر وضعیت فرد در معرض بزهکاری و بزه دیدگی و یا تغییر شرایط محیطی مانند: زمان و مکان در صدد است از ارتکاب جرم توسط فرد مصمم به انجام جرم جلوگیری کند. در این روش، گاهی فرد در معرض بزه دیدگی مدنظر قرار گرفته و با حمایت از او یا آن چه در معرض وقوع جرم است، از تحقق عمل مجرمانه جلوگیری می‌شود. در مواردی نیز با تغییر شرایط محیطی اعم از: مکان و زمان، امکان تحقق جرم سلب یا وقوع آن دشوارتر می‌شود. پیشگیری وضعی شامل: از بین بردن کامل برخی از خطرات، کاهش بعضی از خطرات با کاستن از دامنه خسارت وارده، تقلیل برخی از خطرات به وسیله انجام اقدامات امنیتی مانند: نصب دوربین‌های مدار بسته یا افزایش تعداد افراد پلیس برای ترساندن و بازداشتن از ارتکاب جرم، انتقال برخی از خطرات به کمک وسایلی مثل: تسهیل بیمه و نظایر آن و پذیرفتن برخی از خطرات که اجتناب ناپذیر بوده و یا رفع آن ها هزینه‌های غیر قابل تحملی را تحمیل میکند، میباشد. این نوع پیشگیری با توجه به شرایط بزهکار، نوع جرم، اهداف و موضوع‌های جرم و خصوصیات بزه دیده، اقداماتی را به اجرا می‌گذارد که فرایند آن ها موجب از بین رفتن و یا تضعیف موقعیت‌ها و فرصت‌های ارتکاب جرم خواهد شد. کاهش فرصت‌ها و موقعیت‌های ارتکاب جرم، با توسعه امنیت فیزیکی یا طراحی ساختمان و محله‌ها که در نهایت موجب خطرناک و پرهزینه شدن اَعمال مجرمانه می‌شود، همراه است. در این روش از پیشگیری، مدیریت پیشگیری از جرم با تغییر و اصلاح روش زندگی افراد و محیط سکونت آن ها، به دنبال خنثی سازی عملیات مجرمانه است که در واقع این قبیل اقدامات مکمل کار پلیسی به شمار می‌آید. بنابراین پیش بینی، شناخت و ارزیابی خطر جرم و انجام اقداماتی برای رفع یا تقلیل آن را پیشگیری وضعی می گویند؛ که گاهی از آن تحت عنوان «مدیریت کردن خطر جرم» نیز نام می‌برند. اقدام‌های وضعی پیشگیرنده: اقدام‌های وضعی پیشگیرنده ناظر به رفع اوضاع، احوال و شرایطی است که مجرم را در آستانه ارتکاب جرم قرار می‌دهند. این اوضاع و احوال در جرمشناسی وضعیت‌های قبل از بزهکاری یا وضعیت‌های پیش جنایی نام دارند. (میر خلیلی، ۱۳۸۷: ص ۲۹۷)
به نظر می‌رسد در جرائم جنسی، پیشگیری وضعی مؤثرتر باشد؛ چرا که در این دسته از جرائم اولاً بالا بردن ضریب ایمنی بزه دیده بسیار آسان تر از منصرف کردن بزهکار از ارتکاب جرم است که تحت تأثیر امیال و غرایز درونی طبیعی کنترل نشده اقدام به تجاوز جنسی میکند، ثانیاً به خاطر تبعات بسیار منفی این جرم بر روحیه و روان بزه دیده و نگرانی بزه دیدگان بالقوه به ویژه زنان از این موضوع، میتوان به شکل فعال تری از بزه دیده احتمالی برای پیشگیری کمک گرفت.
۳-۳-پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی
اصول پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی،[۵] خصوصیات فیزیکی محیط ساخته شده را که مناسب جرم هستند. مورد توجه قرار میدهد و بر این اصل استوار است که طراحی و نوع محیطی فیزیکی پیرامون انسان بر رفتار وی تأثیر مستقیم می‌گذارد و رفتار انسان نیز به دنبال آن بر موقعیت‌های جرم زا و ترس از جرم اثر می‌گذارد و کیفیت زندگی را تحت الشعاع قرار میدهد. بنابراین با بهره گرفتن از طراحی محیطی میتوان ارتباط بین محیط پیرامون و فرصت ارتکاب جرم را درک کرد و فرصت‌های ارتکاب جرم را از طریق طراحی محیط مناسب و اتخاذ تصمیم‌های صحیح مربوط به طراحی محیطی کاهش داد. این رویکرد نیز همانند رویکرد پلیس جامعه محور، حل مسئله و اساس پیشگیری از وقوع جرم را از طریق همکاری تنگاتنگ با شهروندان میداند. طراحی محیطی مستلزم به خدمت گرفتن نیروی کار و صرف هزینه گزاف برای پیشگیری از وقوع جرم نیست؛ بلکه در بطن آن راهبردهایی نهفته است که میتوان با بهره گیری از آن ها محیط فیزیکی پیرامون خود را به گونه ای مدیریت کرد که ضمن افزایش کیفیت زندگی و احساس امنیت شهروندان، میزان وقوع جرم نیز کاهش اساسی پیدا کند. به طور کلی میتوان گفت که پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی برای ایجاد رفتار مطلوب، افزایش کارآمدی و کاهش بروز رفتارهای ضد اجتماعی و انجام اقدام‌های مقتضی برای از بین بردن خطر وقوع جرائم است. از دیگر آثار مثبت این رویکرد میتوان به تقویت حس تعلق به محیط در ساکنان و حتی افزایش قیمت زمین و خانه اشاره کرد. این دیدگاه از لحاظ مبانی نظری تا حدودی شبیه پیشگیری وضعی است؛ ولی قلمرو و کاربرد آن محدودتر است. این نظریه هدف و تمرکز خود را بر محیط ساخته شده و جرائم مرتبط با آن در مناطق مسکونی مانند: خراب کاری و سرقت قرار میدهد. به عبارت دیگر، اگر محیط به نحوی طراحی شود که بتواند موجب بهبود نظارت افراد شده، تعلق ساکنان را به قلمرو خود بالا برده و تصویری مثبت از فضا ایجاد کند، فرصت‌های مجرمانه کاهش خواهد یافت و مجرمان از ارتکاب جرم باز خواهند ماند. زیرا در معادله عقلانی مجرم، میزان تلاش و خطر ارتکاب جرم بیشتر از منافع حاصل از جرم خواهد بود. این دیدگاه نسبت به سایر انواع پیشگیری این مزیت را دارد که: «تغییر وضعیت بسیار ساده تر از تغییر شخصیت افراد است». این نظریه توسط سی.ری. جفری (C.R. Jeffery-1971) ابداع و تنظیم شده است. در کشور انگلستان، این رویکرد منجر به این شده است که در نیروهای پلیس پست‌های تخصصی از افسران رابط به وجود آید که در زمینه طراحی ساختمان‌ها و اماکن عمومی به منظور کاهش کشش آن ها برای جرم و بی نظمی، مشاوره می‌دهند. یکی از انتقادات وارده به این نظریه این بوده که منازل، اماکن خرید، مدارس و نظایر آن ها به گونه ای طراحی شده‌اند که اندکی تأمل می‌تواند نشان دهد که آن ها برای جرم مناسب هستند. اما این فکر هیچ وقت اظهار نشده تا وقتی کار از کار گذشته و جرم انجام شده است. معروف‌ترین شارح نوع طراحی ساختمان بر ارتکاب بزه، اسکار نیومن [۶]بود که عبارت «فضای قابل دفاع»[۷] از وی کلید واژه ای است که این نوع تفکر به وسیله آن شناخته شده است (پیز، ۱۳۸۳: ص ۱۳۸). فضای قابل دفاع به مکان‌های باز، نقاط ورودی و مسیرهایی که برای ساکنان این امکان را فراهم می‌آورند تا از مکان زندگی خود در برابر متجاوزان و فعالیت‌های جرم خیز محافظت به عمل آورند گفته می‌شود. در واقع فضای قابل دفاع یک نظریه طراحی میباشد که متأثر از سکونت انسان و تجربه کاربری است که از قسمت اعظم شیوه معماری روز عدول میکند. (زینالی،۱۳۸۱، ص ۹۹).
۳-۴- ارکان پیشگیری طراحی محیطی
در این قسمت در نظر داشته تا به ارکان پیشگیری طراحی محیطی پرداخته و موارد آن را به صورت جزیی توضیح دهیم.
۳-۴-۱- تعیین حدود قلمرو (قلمروگرایی)
با ارکان پیشگیری از طریق طراحی محیط و ایجاد یک محدوده معین میتوان در مسیرهای خاص مانند تردد دانش آموزان از مدرسه به خانه یکسری اقدامات پیشگیرانه انجام داد و به نوعی دادستان با ایجاد پوشش محیطی در مسیرهای گوناگون از وقوع جرائم علیه اطفال به طور گسترده و به طور محدود و ایجاد قلمرو گرایی که در ادامه توضیح خواهیم داد از وقوع جرائم علیه اطفال پیشگیری محیطی کرد.
منظور از تعیین حدود قلمرو، توانایی برقراری اقتدار بر محیط و تعیین شخص مسئول در منطقه و کسانی که مجازند در آن حضور داشته باشند و آن‌هایی که اجازه حضور ندارند، میباشد. استفاده از روپوش‌های متحدالشکل یکی از مصادیق تعیین حدود قلمرو است که میتوان با بهره گرفتن از آن، افراد بیگانه را مثلاً از دانش آموزان تشخیص داد. شاید هیچ عامل محیطی به اندازه قلمروگرایی و نقض آن موجب خشونت انسانی در ابعاد وسیع نشده باشد. مبنای قلمرگرایی انسان ممکن است غریزی باشد؛ ولی ایجاد، مقدار و دفاع از قلمرو در هر فرهنگی متفاوت است. تحقیق درباره قلمرو و پرخاشگری نشان میدهد که قلمرویی که بد تعریف شده باشد پرخاشگری بیشتری را به دنبال خواهد داشت. نتایج برخی مطالعات نشان میدهد که تعدادی از سارقان برای ارزیابی میزان خطر سرقت از معیار قلمرگرایی استفاده می‌کنند.
۳-۴-۲- مراقبت یا نظارت طبیعی:
نظارت را میتوان بخشی از محافظت بالقوه محله دانست. اگر مجرم تصور کند که در صورت ارتکاب جرم در معرض نظارت و مشاهده قرار خواهد گرفت، اگر چه در واقع نیز این گونه نباشد، احتمال ارتکاب جرم توسط وی کم تر خواهد شد. زیرا وی در فرایند گذار از اندیشه به عمل، منافع و خطر ارتکاب جرم را می‌سنجد. وی میداند که در این محله به علت نظارت بالقوه و احتمال دخالت ساکنان و پلیس، خطر دستگیری بالا خواهد بود و در نتیجه از ارتکاب جرم منصرف خواهد شد. این نوع نظارت بر ۳ گونه است: غیر رسمی یا طبیعی از طریق پنجره‌ها، رسمی یا سازمان یافته از طریق نگهبانان یا محافظان امنیتی و مکانیکی از طریق روشنایی و دوربین مدار بسته (محمودی جانکی و قورچی بیگی، ۱۳۸۸: ص ۳۵۷-۳۵۵)
۳-۴-۳- کنترل طبیعی ورود:
کنترل طبیعی ورود عبارت است از: «قدرت محدود کردن ورود افراد غریبه و همچنین نحوه ورود آن ها». این کنترل شامل راهبردهای غیر رسمی یا طبیعی، رسمی یا سازمان یافته و مکانیکی میباشد. تحقیقات نشان میدهد مناطقی که دارای ورودی‌ها و دسترسی نامنظم و بی قاعده هستند نسبت به مناطقی که دارای ورودی و دسترسی محدود هستند جرائم بیشتری را تجربه می‌کنند. علاوه بر این، خانه‌هایی که در ابتدای محله یا کوچه واقع شده‌اند در مقایسه با خانه‌هایی که در داخل و مرکز کوچه قرار دارند بیشتر مورد سرقت قرار می‌گیرند. همچنین خانه‌هایی که دسترسی به آن ها آسان است نسبت به مناطقی که دسترسی به آن ها مانند کوچه‌های بن بست محدود است، میزان سرقت نیز بیشتر است. بنابراین میتوان گفت هرچه دسترسی راحت تر باشد، میزان جرم نیز بیشتر خواهد بود.
۳-۴-۴- تصویر و نگهداری از فضا:
امنیت و قابلیت زندگی در یک فضا بستگی به درک و تصویری دارد که ساکنان و محله‌های مجاور از آن فضا دارند. اگر ساکنان تصویر بدی از آن فضا داشته باشند، احتمال ارتکاب جرم در آن فضا بیشتر خواهد شد. این بخش با نظریه پنجره‌های شکسته ارتباط تنگاتنگ دارد. به این معنا که یک پنجره شکسته و تعمیر نشده نشانه ای از این است که هیچ کس نگران نیست و بنابراین شکستن پنجره‌های بیشتر هیچ هزینه ای ندارد. یا اینکه اگر یک محله تمیز باشد و دیوار نویسی ها سریع پاک شود و خرابی‌ها سریع تعمیر شود، این تصور در ذهن ایجاد می‌شود که این محله، ملک بدن صاحب نیست.
۳-۴-۵-سخت کردن آماج جرم:
سخت کردن آماج جرم در ساختمان به معنای بهبود استانداردهای امنیتی در ساختمان است که موجب دور نگه داشته مجرمان از ساختمان می‌شود. به عبارت دیگر میتوان گفت سخت کردن آماج جرم به این معناست که آماج‌ها و اشیایی که معمولاً مورد تحریب یا سرقت قرار می‌گیرند به نحوی طراحی شوند که در برابر جرم مقاوم بوده و از تخریب یا سرقت در امان بمانند.
-
-
- رشته‌پیچی مرطوب
-
در روش پیچش مرطوب یا اصطلاحا تر پیچی، الیاف قبل از پیچیده شدن روی مندرل با عبور از یک بستر رزین، ابتدا به رزین آغشته می‌شود و بعد بر روی مندرل پیچیده می‌شود. مزیت این روش، هزینه کم نسبت به روش خشک پیچی است. مزیت دیگر این روش، کاهش حباب هوا در لایه‌های مخزن است. رزین مرطوب، حباب‌های هوا را به سمت بیرون سازه هدایت میکند. معایب این روش کند بودن فرایند، عدم کنترل دقیق بر روی توزیع رزین و اتلاف آن میباشد. کند بودن فرایند به این علت است که در هنگام خیس خوردن الیاف، رزین باید کاملا به داخل الیاف نفوذ کند. زیرا هر دو تاری که بین آن ها رزین نباشد، محلی برای شروع شکست سازه میباشد. اتلاف رزین هم به دو صورت انجام میگیرد. الیافی که از داخل حمام بیرون می‌آید خیس است و ممکن است رزین از آن ها بچکد. همچنین در پایان فرایند رزین باقیمانده در ظرف خشک شده و غیر قابل استفاده می‌گردد. برای خیساندن الیاف با رزین، دو روش غوطه‌وری و غلتکی وجود دارد. در روش غوطه وری، الیاف از زیر قرقره هایی در داخل بستر رزین رد می‌شود، در روش غلتکی یک قرقره از زیر، رزین را با خودش بالا می آورد و الیاف را خیس می کند. در این روش رزین کمتری به الیاف می خورد و همچنین الیاف در حین خیس خوردن دچار خمش زیاد نمیشود[۶].
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
(الف)
(ب)
انواع بستر رزین الف) نوع غلتکی، ب) نوع غوطه‌وری[۶]
رشته‌پیچی خشک
در روش خشک پیچی از الیافی استفاده می‌شود که قبلا به طور کامل با رزین خیس خورده و اشباع شده‌است. این الیاف از پیش آماده شده را مستقیم بر روی مندرل می پیچیند. البته لازم است که مندرل تا حدودی گرم شود. مزایای این روش سرعت زیاد و کنترل میزان رزین میباشد. معایب این روش گران بودن آن، به دلیل پر هزینه بودن مواد اولیه و همچنین مشکلات مربوط به مدت زمان مجاز نگهداری الیاف میباشد.
خطاهای ساختی
در طول فرایند تولید لوله‌ها و مخازن کامپوزیتی، عیوبی رخ میدهد که این عیوب از مراحل ابتدایی ساخت الیاف و رزین تا مرحله نهایی پختن کامپوزیت اتفاق می‌افتد. از جمله عیوبی که دیده شده، میتوان به خطای دستگاه پیچش الیاف اشاره کرد.
دستگاه های رشته‌پیچی به دو شیوه کار می‌کنند. در شیوه اول مندرل ثابت بوده و الیاف با پیچش حول مندرل، بر روی آن پیچیده می‌شود. در شیوه دوم الیاف ثابت بوده و با چرخش مندرل، الیاف به دور آن پیچیده می‌شود[۶].
همچنین در فرایند رشته‌پیچی، تقویت کننده بسته به نوع آرایش و شکل ظاهری، تحت یک زاویه مشخص به دور مندرل پیچیده می‌شود. بعلت وجود خطای اپراتور و خطای دستگاه، زاویه مشخص شده نیز با خطا همراه می‌شود. تغییرات زاویه سبب تغییرات در خصوصیات رفتاری ماده می‌شود. این تغییرات رفتار ماده را در فشارهای خارجی تحت تاثیر قرار میدهد. درصد نسبت تقویت کننده به زمینه را درصد حجمی تقویت کننده می‌گویند[۸]. در فرآیندهای تر پیچی، درصد حجمی با خطا همراه است. این خطا نیز در خصوصیات و رفتار مواد اثر گذار است.
شکل (۱-۸) شماتیک خطای زاویه رشته‌پیچی را نشان میدهد. در این پژوهش از یک دستگاه رشته‌پیچی برای تولید لوله و مخزن کامپوزیتی استفاده شد که قابلیت تولید لوله و مخازن تاقطر ۴ متر و طول‌های ۱۲متر را دارد. جابجایی محورهای این دستگاه توسط سرعت پیشروی تعیین می‌شود و جابجایی‌ها مستقل از سرعت پیشروی نیستند از اینرو تولید مخزن با زاویه مورد نظر طراح با خطا همراه است.
نمای شماتیک خطای دستگاه رشته‌پیچی با ۵ درجه خطا
در شکل (۱-۹) نمونه ای از خطای زاویه را در مقیاس صنعتی نشان داده است. همچنین در شکل (۱-۱۰) نمونهای از خطای درصد حجمی را نشان میدهد که توزیع رزین توسط اپراتور صورت میگیرد که توزیع یکنواخت آن برای اپراتور میسر نیست.
بررسی خطای زاویه در حین فرایند ساخت[۷]
خطای درصد حجمی در حین فرایند ساخت[۹]
الگوهای رشته‌پیچی
در توسعه ساختارهایی با کارایی بالا، الیاف به صورت سه الگوی پایه ای روی مخزن پیچیده می‌شود. این الگوها، شامل رشته‌پیچی محیطی، مارپیچی و قطبی میباشد. الیاف پیچی محیطی مستلزم روش ها و تکنیک های پیچیده نمی‌باشد. انواع الگوهای رشته‌پیچی در جدول (۱-۳) نشان داده شده است.
رشته‌پیچی محیطی
این نوع الیاف پیچی تحت عنوان پیچش کمر پیچ شناخته می‌شود و در حقیقت پیچش حلقوی مانند مارپیچی، که زاویه ۹۰ درجه با محور طولی مخزن پیدا میکند. الیاف پیچی محیطی صرفا توانایی استحکام در برابر تنش های محیطی را دارا میباشد. در مخازنی که یک مندرل آن ها یک آستر فلزی است از این نوع الیاف پیچی استفاده می‌شود[۶].
رشته‌پیچی مارپیچی
برای تولید بخش‌هایی که توان خوبی در برابر نیروهای طولی داشته باشند باید مواد در جهت طولی نیز روی مخزن قرار گیرند. در این نوع رشته‌پیچی، مندرل با سرعت ثابتی می‌چرخد و الیاف با حرکات رفت و برگشتی رو مندرل پیچیده می‌شود و حرکت الیاف با سرعتی انجام می‌شود که زوایای دلخواه مارپیچی حاصل می‌گردد. در این الگو کنترل دقیق به منظور توزیع یکنواخت الیاف روی مخزن مورد نیاز است. در مخازن با آستر فلزی و مخازن تمام کامپوزیتی علاوه بر الیاف پیچی محیطی از الیاف پیچی مارپیچی استفاده می‌شود. به این دسته از مخازن کامپوزیتی که تنها با الیاف پیچیده می‌شوند، تمام پیچی می‌گویند[۶].
رشته‌پیچی قطبی
دکتر عباس عرب مازار و پونه روئین تن
(۱۳۸۵)
رگرسیون لجستیک
برخی شاخص های کیفی،نسبت آنی، نسبت جاری، نسبت نقدی، دوره وصول مطالبات، گردش موجودی کالا، نسبت بدهی
منبع : یافته های پژوهشگر
کاربردهای تحقیق
ریسک اعتباری به عنوان یکی از مهمترین شاخص در انتخاب مشتری و اعطای تسهیلات و سرمایه گذاری مورد توجه بانک ها و مؤسسات مالی است. بنابراین بانک ها و مؤسسات مالی میتوانند یکی از استفاده کنندگان این پژوهش باشند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
سازمان ها و شرکتهای سرمایه گذاری سهام می توانند برای تجزیه و تحلیل صورتهای مالی شرکتها از مدل به کار برده شده، استفاده نمایند. دانشجویان، محققان، شرکتهای بیمه و سرمایه گذاران سهام از جمله استفاده کنندگان این تحقیق نیز محسوب می گردند که می توانند برای تحقیق و پژوهش، صدور بیمه نامه و ارزیابی سهام شرکتهای سهامی از نتایج نهایی آن بهره ببرند.
روش تحقیق
این تحقیق از نظر هدف یک تحقیق از نوع کاربردی می باشد.در این پژوهش، اطلاعات گردآوری شده با بهره گرفتن از نرم افزارهای موجود جهت داده کاوی بر مبنای مدل های مختلف در این حوزه مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.
مراحل اجرایی این تحقیق به صورت زیر قابل خلاصه شدن می باشد :
جمع آوری داده از پایگاه داده های موجود(پرونده های تسهیلات اعطائی سابق بانک مورد نظر و سیستم های عملیاتی کامپیوتری بانک)
شناسایی عوامل تأثیر گذار در رفتار شرکت ها جهت بازپرداخت بدهی که در پایگاه داده های مورد بررسی، موجود می باشد
تعیین شاخص هایی برای تعریف طبقات: شرکت های خوب(دارای توان بازپرداخت بالا) و شرکت های بد(عدم توانائی در بازپرداخت)
تقسیم داده های نمونه به دو مجموعه داده های آموزشی و داده های تست
ساخت مدل ها با بهره گرفتن از داده های آموزشی
آزمون مدل ها با مجموعه داده های تست
سنجش اعتبار مدل ها
ارائه بهترین الگو جهت ارزیابی وضعیت مشتریان
از آنجا که روش ارائه شده در هر تحقیقی باید به لحاظ اعتبار، مورد سنجش قرار گیرد، بنابراین در این تحقیق نیز با عنایت به اینکه روش تحقیق ازنوع” داده محور “می باشد، روش اعتبارسنجی مدلها به این صورت میباشد که داده ها به دو مجموعه آموزشی و داده های آزمایشی(تست) تقسیم میگردند. صحت طبقه بندی و تفکیک داده های تست در طبقه ها، معیار ارزیابی اعتبار و صحت مدل می باشد. که در این تحقیق از” اعتبارسنجی متقابل مدل با ۱۰ بار تکرار ” استفاده شده است. این روش اعتبارسنجی مدل مجموعه داده ها را به ده قسمت تقسیم نموده و هر بار ۷۵ درصد از داده ها را به عنوان مجموعه داده آموزشی و ۲۵ درصد را به عنوان مجموعه داده تست انتخاب نموده و میزان دقت طبقه بندی را می سنجد. این فرایند ده بار صورت میگیرد و در نتیجه از کلیه درجات دقت میانگین گرفته شده و به عنوان دقت نهایی مدل ارائه می گردد. که در نهایت از سه روش مذکور برای ارزیابی مشتریان بانک از نقطه نظر اعتبار آنها سعی شده است تا با بهره گرفتن از یک مجموعه داده، مدلی مناسب برای پیش بینی وضعیت اعتباری مشتریان جدید طراحی شود. مدلی که بتواند با کمترین خطا مشتریان را اعتبارسنجی کند.
۱-۱۰-۱ : مدل تحقیق
پس از بررسی میزان اتکای بانک ها به اطلاعات صورت های مالی شرکت در ارزیابی توان مالی آنان در بازپرداخت بدهی ها و نیز قابلیت پاسخگوئی این صورت ها به نیاز های اطلاعاتی جهت انجام این ارزیابی و با توجه به چارچوب نظری ارائه شده ، مدل مفهومی تحقیق حاضر به شکل زیر مدنظر قرار می گیرد.
شکل ۱-۱ :مدل مفهومی تحقیق
بازخورد
تعریف مسأله
(ارزیابی وضعیت کمی وکیفی شرکتها جهت اعطای تسهیلات )
حوزه تصمیم گیری
ایجاد دانش
تفسیر نتایج
آنالیز پایگاه داده
انتخاب و تعدیل داده ها
سازماندهی داده
یکپارچه سازی داده ها
پایگاه داده ها
انتقال داده
(جداول داده)
گزینش راه حل / اجرا
- مرتب سازی داده ها
- الگوبردای از قواعد و شروط :
- مؤلفه ها:
- متغیر های کیفی مالی
- نسبت های مالی
- خوشه بندی
