همچنین نظر به ماهیت کارشناسی، کارشناس نمیتواند نظر خود را مستند به عدل و انصاف نماید بیآنکه در جهت صلح و سازش طرفین اقدامی نموده یا آنکه قاضی چنین امری را به وی محول نماید (ماده ۲۴۰ ق.آ.د.م.ف) ولی داور میتواند دست کم در موردی که طرفین چنین اجازهای به وی داده باشند رأی خود را بر اساس عدل و انصاف صادر کند(بند ۳ ماده ۲۷ ق.د.ت.ب و ماده ۱۴۹۷ ق.آ.د.م.ف)(کریمی و پرتو، ۱۳۹۱: ص۴۰).
ماهیت کارشناسی در جایی به مفهوم داوری نزدیک میشود که طرفین شخصی را بهعنوان کارشناس تعیین نمایند و نظر وی را در رابطه با یک امر فنی و تخصصی لازم الرعایه قلمداد نمایند. بهعنوان مثال در رابطه با مطابقت کارخانه خریداری شده با مشخصات مندرج در قرارداد، اگر متعاقدین فرد یا مؤسسهای را بهعنوان کارشناس مرضی الطرفین تعیین نمایند، نظر وی برای آنان و حتی برای دادگاه در رابطه با این امر موضوعی (مطابقت یا عدم مطابقت با قرارداد) لازم الاتباع است وآراء مستند به این نظریه کارشناسی قابلیت تجدید نظرخواهی (تبصره ماده ۳۳۱ ق.آ.د.م) و قابلیت فرجام خواهی (بند ۲ ماده ۳۶۹ ق.آ.د.م) ندارد. با وجود این هیچگاه نظر کارشناسی مانند نظر داور بدون وجود رأی قضایی و داوری قابل اجراء نیست. نظر کارشناس الزامآور نیست و بستگی به توافق طرفین دارد در حالیکه رأی داور لازم الاجراست. (شیروی، ۱۳۹۱: ص۶۰) داوری سبب عدم صلاحیت دادگاه در ورود به دعوی است اما پیشبینی کارشناسی، به معنای عدم صلاحیت دادگاه نیست. البته نباید از نظر دور داشت که طرفین هر چند الزامی به پذیرش نظر کارشناس ندارند اما به قرارداد حاوی کارشناسی ملزم هستند (خدا بخشی، ۱۳۹۱: ص۵۰).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

با این وجود مشابهتهایی بین داوری و کارشناسی وجود دارد. در هر دو در خصوص موضوع منازعه اظهارنظر میشود، هر دو ممکن است مبتنی بر توافق طرفین باشند و داور و کارشناس هم توسط طرفین انتخاب گردند. طرفین میتوانند مانند داور، کارشناس را با توافق یکدیگر عزل نمایند (‌ماده ۲۶۸ ق.آ.د.م). همچنین در حالتهای خاصی مراجعه به داوری وکارشناسی به ابتکار دادگاه آغاز میشود. گاهی دیده میشود که در قراردادهای اداری شرطی مبنی بر ارجاع اختلافات آتی به داوری گنجانده میشود و در ضمن نظر کارشناس یا هیأت کارشناسی قاطع اختلاف قرار داده میشود. در این رابطه باید گفت چنین شرطی نیز در حکم داوری یا صلح دعوی خواهد بود که دست کم در خصوص اموال عمومی و دولتی مشمول منع اصل ۱۳۹ قانون اساسی میباشد. نمونه این موضوع در پیمانها دیده میشود. در این گونه قراردادها روش دوم حل اختلاف که در ماده ۵۳ شرایط عمومی پیمان پیشبینی شده است، ‌مراجعه به کارشناس یا هیأت کارشناسی منتخب میباشد (کریمی و پرتو، ۱۳۹۱: ص۴۳).

مقایسه داوری با مفهوم وکالت

برخی از اساتید رشته حقوق گفتهاند که قرارداد داوری مطابق نظر مشهور فقهای امامیه، نوعی وکالت است. (بازگیر، ۱۳۸۲: ص۱۰۴) ولی میتوان گفت بین داوری و وکالت تفاوتهای زیادی وجود دارد، زیرا داور وکیل کسانی نیست که او را به داوری برگزیدهاند. وکیل موظف به رعایت صلاح و غبطه موکل خویش است در حالیکه داور مأمور دادرسی و حق گذاری است و وظیفهای در جهت رعایت صلاح و غبطه افرادی که او را به داوری انتخاب نمودهاند ندارد. وکیل به نیابت از طرف موکل خود اقدام میکند در حالیکه داور در مقابل اصحاب دعوی شخصیت مستقل دارد (محمدی خورشیدی، ۱۳۹۰: ص۲۶). داور رأی صادر مینماید و به دستور دادگاه، لازم الاجراء میباشد اما وکیل در حدود نمایندگی، عمل حقوقی انجام میدهد و نتیجه اقدام او تنها متوجه موکل میشود بدون اینکه لازم الاجراء باشد و بنابراین باید بر اساس آن اقدام به طرح دعوی در دادگاه نمود (خدا بخشی، ۱۳۹۱: ص۳۶).

اقسام داوری

داوری را میتوان بر اساس معیارهای مختلف به انواع گوناگونی تقسیم نمود:
۱- داوری ممکن است داخلی باشد یا بین المللی. معیار این تقسیمبندی تابعیت طرفین داوری است. در واقع بر اساس بند ب ماده ۱ ق.د.ت.ب: ((داوری بین المللی عبارت است از اینکه یکی از طرفین در زمان انعقاد موافقت نامه داوری به موجب قوانین ایران تبعه ایران نباشد …)) پس قانون داوری تجاری بین المللی داوریای را داخلی میداند که تابعیت طرفین آن در زمان انعقاد موافقتنامه داوری^[۱۷]، ایرانی باشد. بنابراین اگر یکی از طرفین یا به طریق اولی هر دو طرف خارجی باشند داوری بین المللی خواهد بود.
۲- داوری ممکن است موردی^[۱۸] باشد یا سازمانی^[۱۹].
۳- داوری میتواند اجباری باشد یا اختیاری.
۴- داوری تجاری و غیر تجاری ( مدنی ).

داوری داخلی و داوری بین المللی

در این قسمت ابتدا به داوری داخلی و سپس به داوری بین المللی میپردازیم. علی الاصول داوریهای داخلی مشمول قانون آیین دادرسی مدنی مصوب سال ۱۳۷۹ و داوری بین المللی تابع قانون داوری تجاری بین المللی مصوب سال۲۶/ ۰۶/ ۱۳۷۶ میباشد.

داوری داخلی

بند ت ماده ۱ آییننامه نحوه ارائه خدمات مرکز داوری اتاق ایران در مورد حل و فصل اختلافات تجاری داخلی و بین المللی مقرر میکند: داوری تجاری داخلی عبارت است از ((حل اختلافات و دعاوی راجع به روابط و معاملات تجاری بین اشخاص حقوقی یا حقیقی که در زمان انعقاد موافقتنامه داوری به موجب قوانین ایران، تبعه ایران باشند)). معیار پیش گفته اگر چه مفید است، ولی همیشه مشکل گشا نیست. برای نمونه در مواردی که موافقتنامه داوری در کار نبوده و طرفین از طریق دادگاه به داوری ارجاع میشوند بلاتکلیف گذارده شده است. شاید بتوان گفت در این موارد، معیار تابعیت زمان ارجاع امر به داوری است. چون دادگاه نیز اصولاً در صورت توافق طرفین میتواند قضیه را به داوری ارجاع نماید. موضوع دیگر در خصوص شرکتها (و کلاً اشخاص حقوقی) مطرح میگردد. اهلیّت شرکتها همیشه از مسایل بحث انگیز بوده است. با توجه به ماده ۵۹۱ قانون تجارت ((اشخاص حقوقی تابعیت مملکتی رادارند که اقامتگاه آنها در آن مملکت است)). لذا میتوان گفت معیار تابعیت شرکتها اقامتگاه آنها است. بدین معنی که شرکتها تابعیت کشوری را دارند که مرکز اصلیشان در آنجا باشد، بنابراین چنانچه مرکز اصلی شرکتی در حین انعقاد توافقنامه داوری یا در زمان ارجاع امر به داوری در خارج از کشور باشد،‌ داوری از نوع بین المللی خواهد بود. ملاک تابعیت که در حقوق ایران برای تمییز داوری داخلی از داوری بین المللی منظور شده به رغم ابهامات پیش گفته روشنتر از ملاکی است که حول محور موضوع اختلاف دور می زند و طبق این مدرک اگر منفعت مورد بحث مربوط به تجارت بین المللی باشد داوری بین المللی محسوب مینماید و چنانچه منافع مربوط به داخل کشور بود، داوری را داخلی قلمداد میکند (اسکینی، ۱۳۸۶: ص۷۰).
در داوری داخلی دخالت و نظارت قانونی بر فرایند داوری نسبت به داوری بین المللی بیشتر است، زیرا همه عناصراختلاف و رسیدگی مربوط به یک نظام حقوقی ملی است.در حالی که در داوری بین المللی مقر داوری ممکن است صرفاً محل داوری باشد و ارتباط معنا داری با اختلاف مورد نظر نداشته باشد. (شیروی ،۱۳۹۱ : ص۱۲)برای نمونه در حقوق فرانسه برای تمییز بین داوری داخلی و بین المللی گفته شده که در داوری داخلی صرفاً موضوعات داخلی مطرح است. درماده ۱۴۹۲ ق.آ.د.م. فرانسه معیار بین المللی بودن داوری تصریح شده و سایر داوریها داخلی تلقی شده است. در این قانون به موضوع منافع مورد دعوی توجه شده است. یعنی در داوری داخلی صرفاً یک نفع داخلی مطرح است و موضوع نفع تجاری بین المللی نیست^[۲۰](جنیدی، ۱۳۷۶: ص۶۰). بهعبارتی موضوع ((مصالح تجاری بین المللی)) به میان نمیآید.
در حقوق انگلستان، ماده ۲ قانون داوری ۱۹۹۶ بین داوری داخلی و خارجی تمایز قایل شده است. مطابق ماده ۲ این قانون، ‌داوری در صورتی داخلی است که محل داوری در انگلستان واقع شده باشد. بر این مبنا داوری که محل آن خارج از انگلستان باشد، خارجی تلقی میگردد. مقررات قانون مزبور جز در مواردی که تصریح شده باشد فقط در خصوص داوری داخلی جاری خواهد بود. ماده ۸۵ بهطور مفصل معیارهای داخلی بودن داوری را بیان کرده است.
بر اساس این ماده داوری در صورتی داخلی است که:
۱- در مورد شخص حقیقی: باید تابعیت انگلستان را داشته و محل سکونت عادی و معمولی وی نیز در این کشور باشد.
۲- در مورد شخص حقوقی: در انگلستان تشکیل شده و مرکز اصلی آن نیز در خاک این کشور باشد.
۳- محل داوری نیز در خاک انگلستان قرار داشته باشد.

داوری بین المللی

در خصوص اینکه چه عاملی یک داوری را (بین المللی) یا (فراملی)^[۲۱]می سازد در بین کشورها و سیستم های داوری اجماع وجود ندارد. به ویژه عوامل مختلفی می توانند باعث گردند که یک داوری، بین المللی یا فراملی تلقی شود. ممکن است گفته شود که چنانچه در داوری یک عنصر خارجی وجود داشته باشد آن داوری بین المللی است. به طور معمول کشورها برخی از عناصر خارجی در داوری، مانند اینکه یکی از طرفین داوری نه اقامت و نه سکونت عادی در آن کشور داشته باشد مانند (قانون داوری بین المللی سوئیس)، محل تجارت طرفین یا یکی از آن ها یا محل اجرای بخش مهمّی از تعهدات خارج از کشور باشد، تابعیت یا اقامتگاه طرفین خارج از کشور باشد را باعث بین المللی یا فراملی تلقی شدن داوری یا رأی داوری می دانند.
بعضی از کشورها (سوئد) نیز عامل جغرافیایی مثل محل داوری را تعیین کننده می دانند. بعضی از کشورها (فرانسه) هم با در نظر گرفتن اصل استقلال اراده طرفین، انتخاب قواعد آیین داوری یا سایر ویژگی های اقتصادی و شاخص تجارت فراملی را تعیین کننده می دانند. (نیک بخت، ۱۳۸۸: ص۱۳)
قانون داوری نمونه آنسیترال در ماده ۱ و به تبع آن قانون کشورهایی که عیناً از آن اقتباس گردیده اند، داوری را در سه صورت بین المللی می دانند:
ماده ۱ . داوری در صورتی بین المللی است که:
الف: محل تجارت طرفین موافقت نامه ی داوری در زمان انعقاد آن موافقت نامه در کشورهای مختلف باشد.
ب: یکی از محل های زیر خارج از کشوری باشد که محل تجارت طرفین در آن واقع است:
۱ . محل داوری چنانچه در موافقت نامه ی داوری یا به موجب آن، معین شده باشد.
۲ . هر محلی که قسمت عمده تعهدات رابطه تجاری باید در آن جا اجراء شود یا محلی که موضوع دعوا نزدیک ترین ارتباط را با آن جا دارد.
ج: طرفین به صراحت توافق کرده باشند که موضوع موافقت نامه ی داوری به بیش از یک کشور ارتباط دارد.
در ایران، طبق بند ب از ماده ۱ قانون داوری تجاری بین المللی داوری زمانی بین المللی تلقی می شود که یکی از طرفین در زمان انعقاد موافقت نامه ی داوری به موجب قوانین ایران تبعه ایران نباشد. عنصر تابعیت تنها عاملی است که می تواند باعث برگزاری یک داوری بین المللی به موجب قانون ایران، در ایران گردد. بنابراین از میان داوری های تجاری واجد وصف بین المللی (‌داوری با عنصر خارجی) که در ایران برگزار می شود تنها اگر یکی از طرفین داوری در زمان انعقاد موافقت نامه ی داوری به موجب قانون ایران تبعه بیگانه باشد، قانون داوری تجاری بین المللی بر آن اعمال خواهد شد. (نیک بخت، ۱۳۸۸: ص۱۵)،(سروی، ۱۳۸۹: ص۴۹).

تعریف داوری بین المللی

با توضیحاتی که در خصوص نگرش کشورها از جمله جمهوری اسلامی ایران نسبت به فراملی یا بین المللی بودن داوری داده ایم، باید گفت قانون داوری تجاری بین المللی ایران همانگونه که از اسم آن پیدا است ناظر بر داوری های تجاری بین المللی می باشد. به موجب بند ب از ماده ۱ قانون مزبور ((داوری بین المللی عبارت است از اینکه یکی از طرفین در زمان انعقاد و موافقت نامه ی داوری به موجب قوانین ایران تبعه ایران نباشد)). قانون داوری تجاری بین المللی در مقایسه با موضوع داوری قانون آیین دادرسی مدنی قانون خاص در برابر عام محسوب می گردد.

هدف از داوری تجاری بین المللی

اکنون باید بررسی نمود که هدف از داوری تجاری بین المللی چیست؟ چه معیاری در تعیین خصیصه بین المللی از غیر بین المللی در حقوق ایران در نظر گرفته شده است.
قانون آیین دادرسی مدنی تا قبل از تصویب قانون داوری تجاری بین المللی اصولاً تفکیکی میان داوری داخلی و بین المللی ندارد تحولات چند دهه اخیر در داوری بین المللی در ایران به ویژه داوریهای ایران در خارج از کشور مانند داوری ایران و آمریکا که طبق بیانیههای الجزایر صورت گرفت فضای جدیدی در برخورد با داوریهای خارجی بین المللی ایجاد نمود. سرمایهگذاریهای خارجی در ایران و علاقه سرمایهگذاران به حل و فصل دعاوی خود از طریق داوری و علاقه دولت ایران به ایجاد یک نظام داوری جدید که با قواعد بین المللی داوری مانند قانون نمونه آنسیترال منطبق باشد، قانونگذار ایران را بر آن داشت تا قانون داوری تجاری بین المللی را بر اساس قانون نمونه آنسیترال تصویب نماید. قانون جدید بر اساس تغییراتی که در آنسیترال داده شد به عنوان قانون داوری تجاری بین المللی در تاریخ ۲۶/۰۶/۱۳۷۶ به تصویب رسید. لیکن تغییراتی که مقنن ایران با در نظر گرفتن مواضع سیاسی و انطباق با قوانین دیگر از جمله قانون اساسی در آن داده است، مشکلات و ابهامات جدیدی را در این قانون به وجود آورده است که آن را از هدف اصلی که باید دارا باشد جدا ساخته است. این مشکلات یا ابهامات اصولاً ناشی از یک اصل زیر بنایی در تمام قوانین و فلسفه قانونگذاری در ایران است و آن عبارت از ترس یا احتیاط بیمارگونه از بیگانگان و اتباع خارجه است که موجب گردیده است بسیاری از قوانین ایران حالتی دوگانه یا دوشاخه پیدا نماید. بهعبارت دیگر برخی قوانین یا نهادهای حقوقی ویژه ایرانیان و برخی دیگر ویژه خارجیان گردد. ماده ۹۶۸ قانون مدنی نمونهای از آن است. قانون جدید داوری نیز بر همان اصل پیش رفته است و طبق بند ب ماده ۱، قانون را شامل داوریهایی میداند که یک طرف آن در زمان انعقاد موافقتنامه داوری تبعه خارجه باشد و فقط در این حالت است که داوری، بین المللی تلقی میگردد^[۲۲]. مفهوم قانون مزبور آن است که چنانچه یک ایرانی و یک خارجی در داخل ایران قراردادی منعقد نمایند و تمام اجزاء و قرارداد و اجرای آن در ایران باشد و هیچ ارتباطی به خارج نداشته باشد و داوری آن نیز در ایران باشد طبق بند ب مذکور این داوری با تمام این اوصاف بین المللی تلقی میگردد، چنانچه همین قرارداد با تمام همان اوصاف میان دو ایرانی واقع گردد آن داوری، ‌ایرانی و داخلی محسوب میشود و تابع قانون آیین دادرسی مدنی است، یا چنانچه دو ایرانی مبادرت به معاملاتی از دو سوی مرز نمایند (ایران و آلمان) و با وجود آنکه محل تجارت آنها در دو کشور مستقل است داوری این قرارداد داوری ایرانی است و نه بین المللی، اما اگر آن ایرانی مقیم آلمان از طریق ثبت یک شرکت در آلمان مبادرت بههمان معامله کند، داوری آن بین المللی است. (انصاری معین، ۱۳۸۷: ص۲۴۱) در تأیید این مطلب، کنوانسیونهای بین المللی استوار ساختن خصیصه بین المللی را بر تابعیت مردود دانستهاند از آن جمله است:
۱- بند ۳ ماده ۱ کنوانسیون ۱۹۶۴ لاهه درباره بیع بین المللی کالا.
۲- بند ۳ ماده ۱ کنوانسیون ۱۹۸۰ سازمان ملل متحد درباره قراردادهای بیع بین المللی کالا.
۳- بند e از ماده ۲ پروتکل ۱۹۸۰ وین در مورد کنوانسیون مواعد مرور زمان در مورد بیع بین المللی کالا (نیویورک ۱۹۷۴) که صریحاً مقرر میدارند تابعیت طرفین یا ویژگیهای مدنی و یا تجاری ایشان را نمیتوان معیار تشخیص بین المللی بودن بیع دانست. بهطور کلی صلاحیت مبتنی بر تابعیت که از نظام حقوقی فرانسه سرچشمه گرفته بود (مواد ۱۴ و ۱۵ قانون مدنی فرانسه) نه تنها در بسیاری از کشورها اکنون وجود ندارد بلکه در فرانسه نیز به موجب آراء قضایی از میان رفته است.(انصاری معین، ۱۳۸۷: ص۲۴۱- ۲۴۲)
در حقوق ایران معیار بین المللی بودن داوری،‌ خارجی بودن حداقل یکی از طرفین اختلاف است. بر اساس بند ت ماده ۱ آییننامه نحوه ارائه خدمات مرکز داوری اتاق ایران در مورد حل و فصل اختلافات تجاری داخلی و بین المللی: ((داوری تجاری بین المللی آن است که یکی از آنها در زمان انعقاد موافقتنامه داوری، طبق قوانین ایران تبعه ایران نباشد)). در واقع معیار تعیین کننده، تابعیت طرفین است.
در قانون داوری انگلستان نیز بین داوری داخلی و بین المللی و آثار آن تفاوتهای زیادی وجود دارد. برای نمونه، ‌در داوریهای داخلی نفوذ توافق بر استثنای صلاحیت مراجع قضایی^[۲۳]منوط به رعایت شروط خاصی است. از دیگر تفاوتهای داوری داخلی با داوری بین المللی این است که در داوری داخلی، براساس ماده ۴۶۱ ق.آ.د.م، هرگاه نسبت به اصل معامله یا قرارداد راجع به داوری بین طرفین اختلافی باشد دادگاه ابتدا به آن رسیدگی و اظهارنظر مینماید و تنها در صورتی که معامله یا قرارداد مزبور را معتبر شناخت، داور یا داوران میتوانند به داوری بپردازند، در حالیکه داوران در داوری بین المللی، خود جهت تعیین صحت یا بطلان قرارداد داوری یا معامله متضمن شرط داوری صالح میباشند. (کریمی و پرتو، ۱۳۹۱: ص۵۴)

سازمانهای مشهور داوری بین المللی

مشهورترین این سازمانهای داوری بین المللی بهشرح زیر میباشند:
۱- دیوان داوری بین المللی لندن (‌ال.سی.آی.ا)^[۲۴] این سازمان که شاید قدیمیترین سازمان داوری جهان است به وسیله داگاه لندن ایجاد گردیده و از سال ۱۸۹۱ مشغول بهکار گشته و قواعد داوری آن در سال ۱۹۹۸ تجدید نظر شده است. لندن چون مهمترین مرکز مالی، پولی، ‌بانکی، بیمه دریایی و بورس مواد خام در جهان است لذا دعاوی مهمّی در این داوری تخصصی مورد حل و فصل قرار میگیرد.
۲- اتاق بازرگانی زوریخ (سوئیس) که در سال ۱۹۱۱ تأسیس گردیده است و دادگاه داوری آن به داوریهای داخلی و بین المللی میپردازد. قواعد داوری بین المللی^[۲۵] آن در سال ۱۹۸۹ تجدیدنظر شده است (انصاری معین، ۱۳۸۷: ص۲۴۵).
۳- اتاق بازرگانی استکهلم (اس.سی.سی)^[۲۶] (سوئد) یک سازمان داوری سوئدی است که در سال ۱۹۱۷ میلادی انسیتوی داوری^[۲۷] آن توسط اتاق تجارت استکهلم که خود در سال ۱۹۰۲ میلادی تأسیس شده، تشکیل و پایهگذاری شده است. قواعد داوری آن در سال ۲۰۰۷ مورد تجدید نظر قرار گرفته است. بیشتر داوریهای این انسیتو راجع به داوریهای شرق و غرب (اروپا) است. این موسسه شهرت خوبی در داوریهای پروندههای که یک طرف آنها دولت یا نهادهای دولتی هستنددارد.(نیک بخت، ۱۳۸۸: ص۶۷)
۴- اتاق بازرگانی بین المللی^[۲۸] (آی.سی.سی )(پاریس) که دیوان بین المللی آن در سال ۱۹۲۳ میلادی ایجاد گردیده است واز شهرت جهانی برخوردار است و حجم داوریها و گستره آن قابل توجه میباشد. غالب داوریهای این دیوان داوریهای غیر تخصصی است.آی سی سی قواعد داوری خود را نخستین بار در سال ۱۹۲۳ میلادی تدوین نمود و در سال ۱۹۹۳ میلادی تجدید نظر گشته است.
۵- انسیتوی داوری دانمارک (کوپنهاگ) که سابقه آن به سال ۱۸۹۴ میرسد ولی نهاد جدید آن در سال ۱۹۸۱ پایهگذاری شده است. قواعد داوری آن در سال ۱۹۹۰ تجدیدنظر گشته است (نیک بخت، ۱۳۸۸:ص ۶۴).
۶- مرکز بین المللی حل و فصل دعاوی سرمایهگذاری (ایکسید)^[۲۹] (واشنگتن) که وابسته به بانک جهانی است و به دعاوی که یک طرف آن دولت میباشد رسیدگی میکند این مرکز در سال ۱۹۶۶ تأسیس گشته و کشورهای صنعتی و بسیاری از کشورهای دیگر عضو آن میباشند و آیین دادرسی ویژه خود را دارد.
۷- انجمن داوری آمریکا^[۳۰] که دارای مرکز بین المللی برای حل و فصل اختلافات^[۳۱] است. قواعد داوری آن در سال ۲۰۰۷ میلادی تجدیدنظر شده است. سازمانهای نامبرده شده در بالا، داوری نهادی یا سازمانی^[۳۲] را اجراء مینمایند. همانطورکه گفته شد داوری سازمانی به این معنی است که داوری تحت نظارت و اجراء یک مؤسسه یا نهاد داوری انجام میپذیرد و طرفین داوری با ارجاع اختلاف خود به سازمان مزبور نیازی به تنظیم مقررات داوری خود از حیث انتخاب داور و آیین دادرسی و غیر آن ندارند. (انصاری معین،۱۳۸۷: ص۲۴۶).
داخلی یا بین المللی بودن داوری حایز آثار چندی است:
داوری داخلی اصولاً مشمول ق.آ.د.م و در داوریهای خاص^[۳۳] مشمول قوانین ویژه است ولی داوری بین المللی اصولاً تابع ق.د.ت.ب است (مواد ۲ و ۳۶ ق.د.ت.ب)، همین امر در حقوق فرانسه نیز مشاهده میشود. بدین توضیح که داوری داخلی و بین المللی هر یک تابع مقررات جداگانهای است. داوری داخلی مشمول مواد ۱۴۴۲ تا ۱۴۹۱ و داوری بین المللی مشمول مواد ۱۴۹۲ تا ۱۵۰۷ است (ق.آ.د.م.ف) همچنین در مواردی که طرف دعوی خارجی است (بنابراین داوری نیز بین المللی است) چنانچه طرف ایرانی دولت و نهادهای دولتی باشند، تحت شرایطی تصویب مجلس شورای اسلامی نیز ضروری است. بر اساس ماده ۴۵۷ ق.آ.د.م: ((ارجاع دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی به داوری پس از تصویب هیأت وزیران و اطلاع مجلس شورای اسلامی صورت میگیرد. در مواردیکه طرف دعوی خارجی یا موضوع دعوی از موضوعاتی باشد که قانون آن را مهم تشخیص داده، تصویب مجلس شورای اسلامی نیز ضروری است)).

• جریان پرتاب شکمبه‌گوسفند بر سر پیامبر از مهم‌ترین نمونه‌های صبر پیامبر در مکه بود. ↑

• پیامبر بیشترین استفاده را از نامه در مدینه داشت اما در این دوران نیز مکاتباتی با خارج از مکه مانند نامه به‌نجاشی داشت ↑

• • • پیامبر برای اعزام مبلغ هزینه‌های سختی پرداخت از آن جمله شهادت جمعی از مسلمانان در حادثه رجیع و بئر معونه در سال چهارم هجری ↑

  (( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

• آیاتی که در این دوران حضور پیامبر در مکه نازل شده بیانگر جهان بودن دعوت پیامبر بوده مانند آیاتی که با «یاایهاالنبی» نازل شده است ↑

• جهاد بیش از آنکه یک حرکت نظامی باشد باید در چارچوبی میان‌فرهنگی تحلیل شود.(الویری، ۱۳۸۷). ↑

• این احساس در میان اعراب به‌سبب این بود که خود را با ایرانیان و رومی‌ها مقایسه می‌کردند. این احساس به‌حدی بود که حتی پس از اسلام، عمربن‌الخطاب مانع از ورود خارجیها به‌مدینه شد. الگو گیری از نظام حکومتی ایران نیز از این جمله است به‌نحوی که بسیاری یکی ازمنابع بررسی ساسانیان را حکومت عباسی می‌دانستند ↑

• اعراب هیچ تسلطی به‌زبانهای غیرعربی نداشتند ↑

• توحید، معاد و نبوت ↑

• ارتباطی قلبی بر اساس محبت ↑

• موازینی مانند عهد و پیمان، امر به‌معروف و نهی از منکر، عدالت، انصاف، تعاون و در یک کلمه تقوا ↑

• شامل: مسیحیان، یهودیان و طبق حدیث پیامبر زرتشتیان ↑

• مشرکان و ملحدان و سایر ادیان ↑

• مقصود اصلی از این پیمان ایجاد محیط امن و تفاهم بین فرقه‌های مختلف دینی در قلمروی اسلامی است. بر این اساس کافران به‌ دو دسته کافر ذمی و کافر حربی تقسیم می‌شوند. در این قرارداد حکومت اسلامی مسئولیت دفاع از جان و مال و ناموس آنها را می‌پذیرد. اهل کتاب می‌توانند هر زمانی از زیر این چتر حمایتی خارج شوند. در برابر آن مسلمانان وظیفه دارند هر وقت که درخواست کردند آنها را زیر عنوان اهل ذمه بپذیرد. تعهدات اهل ذمه عبارت است از: پرداخت جزیه، احترام به‌قوانین اسلامی و مقررات اجتماعی، عدم توطئه علیه مسلمانان و یاری دشمنان و در مقابل تعهدات جامعه اسلامی هم عبارت است از: مصونیت نسبت به‌جان، مال و ناموس، آزادی مذهب، استقلال قضایی، آزادی مسکن، آزادی فعالیتهای اقصادی و بازرگانی، استقلال در احکام خود، آزادی فعالیتهای اجتماعی. ↑

• با کسانی مانند تاجران کشورهای کافر یا نمایندگان سیاسی و جهانگردان چنین قراردادی نوشته می‌شود. «و ان احد من‌المشرکین استجارک فاجره حتی یسمع‌کلام الله» ↑

• باهنر، ارتباطات میان‌فرهنگی و روابط بین‌الملل، ۱۳۷۸٫ ↑

• عبدالرحمن، طه، الحق الاسلامی فی الاختلاف الفکری، بیروت، المرکز الثقافی، ۲۰۰۵٫ ↑

• سرجانی، راغب؛ المشترک‌الانسانی، نظریه جدیده للتقارب بین‌الشعوب، قاهره، موسسه اقراء لنشر و التوزیع و الترجمه، ۲۰۱۱ ↑

• ر.ک: سرجانی، همان، ص ۲۶۰- ۴۳۴٫ ↑

• همان، ص ۵۸۸ ↑

• Griffin, 2009 ↑

• همان ↑

• همان ↑

• گادیکانست، ۱۳۸۵ ↑

• دنزباخ، ۱۳۹۰، ص ۵۲۷ ↑

• An Integrated Theory of Interethnic Communication ↑

• relatively stable psychological attributes ↑

• Cultural Identity of Collier & Thomas ↑

• نمودار زیر برداشتی است ازآنچه نویسنده بیان داشته است. ↑

• samovar، porter and mcdanial، ۲۰۰۷: ۲۳ ↑

• Ibid, 70 ↑

• Ibid, 107 ↑

• Ibid, 192 ↑

• Ibid, 227 ↑

• Ibid, 254 ↑

• Acculturation ↑

• Adaptation ↑

• Samover, porter and mcdaniel, communication betwee, 2009: 410 ↑

• Knapp and Antos، ۲۰۰۷: ۳-۴ ↑

• بخشی از پروژه‌ای در کمیسیون جوامع اروپایی تحت لئوناردو داوینچی از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۴ با هدف توسعه شایستگی‌های ارتباطات فرهنگی. ↑

• tolerance for ambiguity, behavioural flexibility, communicative awareness, knowledge discovery, respect for otherness and empathy ↑

• Ward ↑

• Affective، behavioural، cognitive ↑

• We cannot not communicate, all behavior is communication, and we can­not not behave. ↑

• “low-context” and “High-context” ↑

• Novinger 2001: 6 ↑

• idio-cultural ↑

• Richard Pells ↑

• Fear of the others ↑

• Novinger 2001، ۱۵۳ ↑

• Novinger, 2001, 156 ↑

• Holliday Adrian 2004، ۶ ↑

• Holliday Adrian 2004, 9 ↑

او در قسمتی دیگر از مقدمه لزوم وجود ملوک را ضروری می داند و اطاعت از پادشاهان را از ارکان دین می داند و از میان خصلتها عدل را برای پادشاهان گرانبهاترین موهبت و حلیت می داند. (همان : ۶) شمشیر ملوک را از جمله وسائلی می داند، که می تواند باعث اشاعه ی عدل در جامعه گردد. و معتقد است هر کسی که دین او صاف تر و خالص تر باشد جانب ملوک را بیشتر نگاه می دارد. در دیباچه مترجم در توضیح آیه «لقد ارسلنا رسلنا بالبیناتٍ و انزلنا معهُمُ الکتابَ و المیزانَ لیقومَ النّاسُ بالقسط و انزلنا الحدیدَ فیه بأسٌ شدیدٌ و منافعُ للناس» این گونه می نویسید:«نظم این آیت پیش از استنباط و رویّت چون متباعدی می نماید، که کتاب و ترازو و آهن به یکدیگر تناسب بیشتر ندارند، امّا پس از تامّل غبار شهبت و حجاب ریبت برخیزد و معلوم گردد که این الفاظ به یکدیگر هر چه متناسب تر است و هر کلمتی را اعجازی هر چه ظاهرتر، چه بیان شرایع به کتاب تواند بود، و تقدیم ابواب عدل و انصاف به ترازو و حساب و، تنفیذ این معنای به شمشیر. و چون مقرّر گشت که مصالح دین بی شکوه پادشاهان اسلام نامرعی است و نشاندن آتش فتنه بی مهابت شمشیر آبدار متعذّر، فرضیّت طاعت ملوک را، که فواید دین و دنیا بدان باز بسته است، هم شناخته شود؛ و روشن گردد که هر که دین او پاک تر و عقیدت او صافی تر در بزرگداشت جانب ملوک و تعظیم فرمان های پادشاهان مبالغت زیادت واجب شمرد.»(همان، ۵ ) همانطور که در مقدمه ذکر شد کتاب« کلیله و دمنه» کتابی است در جهت آموزش قوانین سیاسی در امر جهان داری و حمکرانی که در قسمت های مختلف به شیوه های گوناگون به این امر پرداخته است. اولین موضوعی که در بیان سیاست در«کلیله و دمنه» می توان به آن پرداخت موضوع پادشاهی و ویژگی های پادشاه و حکمران است.که با شناختن و پی بردن به این ویژگی ها می توان در کل به یک نظام کشورداری رسید.کتاب «مرزبان نامه» ویژگی یک پادشاه خوب را چنین ترسیم می کند: « بدان ای پادشاه که پاکیزه ترین گوهری که از عالم وحدت با مرکبات عناصر پیوند گرفت، خرد است و بزرگترین نتیجه از نتایج خرد خلق نیکوست و اشرف موجودات را بدین خطاب شرف اختصاص می بخشد و از بزرگی آن حکایت می کند، وإنًََکَ لَعَلَی خٌلقٍ عظیمٍ، خلق نیکوست که از فضیلت آن بفوز سعادت ابدی وسیلت توان ساخت و نیازمندترین خلایق به خلقیت پسندیده و گوهر پاکیزه پادشاهانند که پادشاه چون نیکو خوی بود، جز طریق عدل و راستی که از مقتضیات اوست، نسپرد و الا سنت محبوب و شریعت مرغوب ننهد وچون انتهاج سیرت او برین منهاج باشد، زیردستان و رعایا در اطراف و زوایای ملک جملگی در کنف امن و سلامت مانند و کافّه خلایق باخلاق او متخلّق شوند تا طوعاً او کرهاً خوناَ او طمعاً با یکدیگر رسم انصاف و شیوۀ حق نگاه دارند و اختلاف و تنافی که از طبایع آدمی زاد را انطباع بر آن داده اند به اتفّاق و تصافی متبدّل گردد.» ( مرزبان نامه، ۱۳۸۵: ۴۷-۴۶) این کتاب در ادامه نکوهیده ترین خصلت برای پادشاهان را سفلگی و اسراف کردن در بذل و بخشش مال می داند. و همچنین اینکه بدون تفکر و تأمل دستوری دهند و آن را اجرا کنند، زیرا این کتاب معتقد است فرمان پادشاه نباید تغییر کند. و دیگر اینکه پادشاه نباید از مشورت کردن و نصیحت طلبیدن ابا کند. ( مرزبان نامه، همان ، ۴۸-۴۷ ) کتاب«پنجاکیانه»نیز ویژگی و اوصاف پادشاه را این گونه شرح می دهد. «از اوصاف و علامات پادشاهی در آن دلاوری طبیعی، و غرور و همت بلند است که اصلا کمی نپذیرد، و به نفس خود کار کردن به نهجی که هیچ کس سر راه نتواند گرفت، و از روی طمع به هیچ کس فروتنی نکردن، و خشمگینانه و متکبرانه راه رفتن، و از مردانگی خوشحال بودن، و غم نخوردن و به هیچ کس دست پیش نیاوردن، و از کسی نترسیدن، و خوش آمد گفتن، و سلاح نپوشیدن، و زینت دادن سلاح به تردد، و چالاکی نمودن، و هیچ کس را اطاعت نکردن، و از همه کس جدا بودن و تنها نخوردن، و تردد نمودن برای لذتی که از نفع رسانیدن به غیر حاصل آید، و زبونی نکردن و بی دستگاه نبودن، و به اعتبار بودن، و غم و تمیار قلعه ها نداشتن، و از جمع و خرج فارغ بودن، و تنزل و نقصان نپذیرفتن، و در حکم کسی نبودن، و از بزرگی شأن هیچ کس در آن مجال دخل نداشتن، و به مشورت محتاج نبودن، و از زدن و کشتن خود را پیراستن، و در صاحبی کردن و خوردن از همه کس ممتاز بودن، و همه چیزها و کارها به حضور خود کردن، و هیچ غالبی و ترساننده ای نداشتن، و از سپاه و جمعیت بی نیاز بودن، و محتاج به چند اول و امثال آن نبودن، و گنجایش مذمت نداشتن، و به آموختن و اندوختن تیرهای افسون محتاج نبودن و با وجود قدرت مخالفت نداشتن نوکران در حکم؛ طعمه را خود پیدا کردن، [و] به فراغ خاطر خوردن، و به جای خود آرام گرفتن، و دایم سربلند بودن.» (خالقداد،۱۳۶۲: ۱۳)

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

اما با نگاهی کلی به بابهای مختلف«کلیله و دمنه»می توان دریافت که این کتاب به شیوه های گوناگون، چه به صورت صریح و واضح یا در لفافه و به صورت سر بسته می خواهد نظام کشورداری صحیح را به ملوک و کسانی که در صدر قدرت هستند آموزش دهد، و این نظر را که سیاست و اخلاق با هم در یک جا جمع نمی شوند را نقض کند. و نکاتی را بیان کندکه برای هر حکومتی با هر طرز دید و آئین و سننی همیشه اصولی اساسی و کاربردی هستند و با به کار بستن آنها هر حکومتی می تواند یک حکومت آرمانی و ایده آل باشد. به نظرمی رسد همین خصیصه ی کلیله و دمنه است که باعث مقبولیت او در میان اکثر جوامع گشته است و همین امر سبب گشته که دوبلوا «کلیله و دمنه» را نمونه ایی از منابع معتبر تاریخ روابط تمدنها بنامد.(دوبلوا، ۱۳۸۲: ۵)
ترسیم شخصیت پادشاه در کتاب «کلیله و دمنه » حول چند محور اساسی می چرخد. اولین محور این است که پادشاه باید اطرافیان خود را درست و بر اساس کار آیی آنها انتخاب کند. دوم اینکه در تصمیمات خود شتاب نکند و ابتدا آنها بر عقل و درایت خود عرضه کند، و بعد تصمیم نهایی را اخذ نماید. سوم اینکه در حوادثی که ممکن است اتفاق بیفتد، آغاز و انجام هر یک را در نظر داشته باشد. به زبان دیگر پادشاه باید بر مسائلی که اطراف او ممکن است رخ دهد محیط باشد. چهارمین ویژگی مورد تاکید این است، که شاه باید بر اساس عدالت رفتار کند، عدل را در همه ی کارهای خود سر لوحه قرار دهد. در آخر مهمترین ویژگی برای پادشاه را حلم و بردباری در برابر حوادث و رخدادها می داند. وبرای بیان این اغراض آنها را در غالب حکایاتی شیرین می ریزد. فراز و فرود شخصیت شاه در کتاب «کلیله و دمنه» را می توان در چند حکایت اصلی مورد بررسی قرار داد. حکایت«شیر و گاو»، حکایت «بازجست کار دمنه»، حکایت «شیر و شغال»، حکایت «پادشاه و برهمنان» و حکایت «شاهزاده و یاران او». ما ابتدا خلاصه ی این ابواب را بیان می کنیم و به تجزیه و تحلیل آنها می پردازیم و در پایان به شاخصه های کلی حکومت می پردازیم که مد نظر «کلیله و دمنه» است، و آنها را از کل کتاب استخراج کرده، وبا متن سه کتاب «ترجمه ی عربی ابن مقفع» و کتاب «پنجا کیانه » و کتاب «داستانهای بیدپای» مقایسه کنیم.
خلاصه ی باب « شیر و گاو»
در باب نخستین به داستان « شیر و گاو » بر می خوریم. در این باب دمنه یکی از قهرمانان اصلی حکایت است که سر رشته کارها و حوادث به دست او رقم می خورد. حکایت از این قرار است که شیر با شنیدن صدای گاو می ترسد اما این ترس را بروز نمی دهد. اولین حرکت دمنه این است که به شیر نزدیک می شود و می خواهد علت نگرانی و تشویش او را بفهمد. کلیله او را از این کار باز می دارد اما دمنه حاضر نیست دست از تصمیم خود بردارد. دمنه به تغییر حال شیر پی برده است او نزد شیر می رودو اظهار ارادت می کند و شمه ای از زیرکی و هوشمندی خود را به شیر نشان می دهد و با اندکی تواضع و تکریم نظر شیر را به خود جلب می کند. و به تدریج با او مانوس و مالوف می شود وقتی از علت نگرانی شیر آگاه می شود او را به آرامش دعوت می کند و می گوید همیشه صدای بلند نشانه ی قوت نیست. او گاو را به شیر معرفی می کند. و در طی مدت کوتاهی گاو به وسیله خرد خود یکی از مقربین دربار شیر می گردد. همین امر باعث حسادت دمنه و وسیله ای برای توطئه چینی و تضریب او می گردد. «دست حسد سرمه ی بیداری در چشم وی کشید و فروغ خشم آتش غیرت در مفرش او پراکند تا خواب و قرار از وی بشد.» ( منشی، ۱۳۸۱: ۷۴ ) دمنه از کرده ی خویش یعنی آوردن گاو نزد شیر پشیمان می شود، و از این به بعد حسد محرک اصلی دمنه می گردد، و قصد از میان برداشتن رقیب را می کند. به دروغ از سر کشی گاو و خلوت او با امیران و لشکریان می گوید. و با سخنانی نزد شیر او را نسبت به شنزبه (گاو) بدبین می کند. بعد نزد گاو می رود و از خطری که او را از جانب شیر تهدید می کند سخن می گوید و او را نیز می فریبد. و عاقبت بر اثر دو بهم زنی دمنه، شنزبه( گاو ) به وسیله شیر کشته می شود. در آخر شیر از توطئه دمنه با خبر می شود، و عاقبت فزونخواهی و آز دمنه با مجازات او توسط شیر خاتمه می یابد.
بررسی شخصیت شیر ( پادشاه ) در باب «شیر و گاو »
در این حکایت می بینیم چند عمل منفی از شیر سر می زند. اول اینکه در ابتدای حکایت شیر با شنیدن اندکی از چرب زبانی دمنه سریعاً و بدون شناخت و تعقل به دمنه اعتماد می کند «چون شیر سخن دمنه بشنود معجب شد، پنداشت که نصیحتی کرد، روی به نزدیکان خویش آورد و گفت: مرد هنرمند با مروّت اگرچه خامل منزلت و بسیار خصم باشد به عقل و مروّت خویش پیدا آید در میان قوم، چنانکه فروغ آتش اگرچه فروزنده خواهد که پست سوزد به ارتفاع گراید. دمنه بدین سخن شاد شد و دانست که افسون او در گوش شیر موثّر آمد.» (منشی، همان: ۶۸) دومین اشتباه شیر این است که بدون شناخت و آزمودن دمنه راز خویش را با او در میان می نهد و بدون فکر و سبک وسنگین کردن قضایا تنها با تکیه بر سخنان مشاوری ناکار آمد تصمیم گیری می کند. سوم اینکه رای شیر سست و شخصیت او متزلزل است ابتدا تصمیمی می گیرد و هنگامی که کار از کار گذشته پشیمان می شود. مثلا شیر وقتی که دمنه را به دنبال صاحب صدا می فرستد تازه از کرده خویش پیشمان می شود و با خود می اندیشد: «در امضای این رای مصیب نبودم، چه هر که بردرگاه ملوک بی جرمی جفا دیده باشد و مدّت رنج و امتحان او دراز گشته، یا مبتلا بوده به دوام مضّرت و تنگی معیشت، و یا آنچه داشته باشد از مال و حرمت به باد داده، و یا از عملی که مقلّد آن بوده ست معزول گشته، یا شرّیری معروف که به حرص و شره فتنه جوید و به اعمال خیر کم گراید، یا صاحب جرمی که یاران او لذّت عفو دیده باشند و او تلخی عقوبت چشیده، یا در گوش مال شریک بوده باشند و در حقّ او زیادت مبالغتی رفته، یا در میان أکفا خدمتی پسندیده کرده و یاران در احسان و ثمرت بروی ترجیح یافته، و یا دشمنی در منزلت بروی سبقت جسته و بدان رسیده یا از روی دین و مروّت اهلیّت اعتماد و امانت نداشته، یا در آنچه به مضرّت پادشاه پیوندد خود را منفعتی صورت کرده، یا به دشمن سلطان التجا ساخته و دران قبول دیده، به حکم این مقدمات پیش از امتحان و اختیار تعجیل نشاید فرمود پادشاه را در فرستادن او به جانب خصم و محرم داشتن در اسرار رسالت. و این دمنه دوراندیش است و مدتی دراز بر درگاه من رنجور بوده است. اگر در دل آزاری باقی است ناگاه خیانتی اندیشد و فتنه ای انگیزد.» (منشی، همان: ۷۲-۷۱)
در این جا می بینیم که شیر ابتدا عمل را انجام داده بعد به چاره اندیشی می پردازد. اما با همه این تفاصیل در ادامه باز هم مرتکب همین خطا می شود. وقتی که گاو در دستگاه شیر دارای قرب و منزلت می گرددو همین امر باعث حسادت دمنه می شود. در پنچاکیانه آمده که دمنه به خاطر دروغی که به شیر درباره گاو و احوالات او گفته بود در دستگاه شیر مهجور شد و همین امر باعث حسادت و توطئه چینی دمنه گردید. (خالقداد، ۱۳۶۳: ۳۹)
در ادامه وقتی که دمنه برای دومین بار بر محضر شاه می رود و شیر را علیه گاو می شوراند. شیر با آن همه دوستی و شفقتی که نسبت به شنزبه پیدا کرده است، بدون تفکر و تعقل در جوانب امرو تحقیق در صحت مطلبی که دمنه به او در مورد گاو رسانده مرتکب خطای گذشته می شود. «و چندان که او را افگنده دید و در خون غلتیده، و فورت خشم تسکینی یافت، تامّلی کرد و با خود گفت: دریغ شنزبه با چندان عقل و کیاست و رای و هنر نمی دانم که در این کار مصیب بودم در آنچه از او رسانیدند حق راستی و امانت گزاردند یا طریق خائنان بی باک سپرند.» (منشی، ۱۳۸۱: ۱۲۳)
بنابراین اولین چیزی که از این حکایت می توان برداشت کرد شخصیت سست و نا پایدار شیر است، که نماد پادشاه است. و انسان را ناخود آگاه به یاد شخصیت سلطان مسعود در کتاب تاریخ بیهقی می اندازد. اما در نگاه کلی به این حکایت می توان گفت که این داستان زنگ خطر و هشداری در مورد رفتار پادشاه است، و می خواهد بگوید اگر پادشاه حتی یک لحظه غفلت ورزد به سرگذشت شیر در کتاب «کلیله و دمنه » دچار می شود.
خلاصه ی باب « باز جست کار دمنه »
در این باب دمنه در جایگاه اتهام قرار می گیرد، و حکایت چنین شکل می گیردکه پلنگ سخنان کلیله و دمنه و اقرار دمنه را می شنود. نزد مادر شیر می رود، و او را از وقایع آگاه می گرداند مادر شیر قضیه را با پسر در میان می نهد و او را چنین نصیحت می کند: «شهادت هیچ کس برو مقنع تر از نفس او نیست. و سخن ملک دلیل است بر آنچه دل او بر بی گناهی شنزبه گواهی می دهد و هر ساعت قلقی تازه می گرداند و بر خاطر می خواند که این کار بی یقین صادق و برهان واضح کرده شده ست. و اگر در آنچه به ملک رسانیدند تفکّری رفتی و بر خشم و نفس مالک و قادر توانستی بود و آن را بر رای و عقل خویش باز انداختی حقیقت حال شناخته گشتی.» (منشی: همان، ۱۲۹) و با این سخن پسر را به اشتباه خویش می آگاهاند. در ادامه وقتی که شیر دمنه را احضار می کند او را به دست قاضیان می سپارد تا در مورد او تفحص کنند. «او را بقضات باید سپرد تا از کار او تفحّص کنند، چه در احکام سیاست و شرایط انصاف و معدلت بی ایضاح بیّنت و الزام حجّت جایز نیست عزمیت را در اقامت حدود بامضا رسانیدن.» (منشی،۱۳۸۱: ۱۳۴)
شیر در این باب به یک نوع بلوغ سیاسی رسیده است. حتی وقتی مادر شیر می ترسد که دمدمه های دمنه دوباره در شیر موثر واقع شود و از او می خواهد که بیشتر از این به دمنه مهلت ندهد. شیر قبول نمی کند و نمی خواهد دوباره اشتباهش را تکرار کند. و این گونه می گوید: «و اگر بظنّ خیانت اهل هنر و از باب کفایت را باطل کنم حالی فورت خشم تسکینی یابد، لکن غبن آن به من باز گردد.» (همان، ۱۴۱) در آخر حکایت نیز وقتی در پی تفحص های بسیار گناه دمنه معلوم گشت او را زندانی کرده و به سزای عمل خویش رساند.
بررسی شخصیت پادشاه در باب «بازجست کار دمنه »
در باب «شیر و گاو » شخصیت پادشاه سست و متزلزل بود. حال باید این شخصیت اصلاح شود. در باب«بازجست کار دمنه» شیر به بلوغ سیاسی رسیده و نکات منفی را که در باب پیشین به آنها اشاره کردیم دیگر از او سر نمی زند. اکثر محققان این باب را، بابی ایرانی می دانند، و معتقدند ابن مقفع به خاطر اینکه باب «شیر و گاو» را از لحاظ اخلاقی ناقص می بیند و در آن عاقبت دمنه مشخص نشده است، آن را به کتاب اضافه می کند. با اینکه در ایرانی بودن این باب شکی نیست، باید اظهار داشت که این شخصیت پرورش یافته را ابن مقفع از بابهای دیگر کتاب مثل باب « شیر و شغال» گرفته است. زیرادر باب«شیر و شغال» نیزاین روند ادامه می یابد.
پس می توان گفت در باب «بازجست کار دمنه» نقش شاه همان نقش پر رنگ ومعقول است که در باب «شیر و گاو» در پی رسیدن و معرفی آن است. یعنی قدرت مطلقه شاه که همه حتی بزرگانی چون پلنگ در مقابل چنین قدرتی تسلیم می شوند. و وقتی مادر شیر از پلنگ در خواست می کند که علیه دمنه شهادت دهد پلنگ برای تملق و برای اینکه با نظر شاه مخالفت نکند این چنین می گوید « اگر مرا هزار جان باشد، فدای یکساعته رضا و فراغ ملک دارم از حقوق نعمتهای او یکی نگزارده باشم، و در احکام نیک بندگی خود را مقصر شناسم. و من خود آن منزلت و محلّ کی دارم که خود را در معرض شکر آرم و ذکر عذر بر زبان رانم.» ( منشی، همان: ۱۵۵)
خلاصه ی باب « شیر و شغال »
حکایت از این قرار است که شغالی که روی از دنیا بگردانیده بود، توسط شیر به امر وزرات می رسد. و یکی از معتمدین شیر می گردد، به نحوی که شیر در انواع مهمات با او به مشورت می پردازد. همین امر باعث حسادت اطرافیان و توطئه و دسیسه چینی آنها می شود. شغال را به دزدی گوشتی که چاشت شیر بود، متهم می کنند و او را به این اتهام موقوف می کنند. در این حکایت نیز مثل حکایت «باز جست کار دمنه» شیر دست به تحقیق می زند و به شغال فرصت پاسخگویی می دهد. «شیر بدو پیغام دادکه : اگر این سهو را عذری داری بازنمای. جواب درشت بی علم شگال برسانیدند.» (منشی، همان: ۳۱۹)
شباهت دیگر باب «شیر و شغال» به باب «بازجست کار دمنه» نقش مادر شیر در آگاه کردن پسر است. در این باب نیز مادر شیر وقتی از ماجرا با خیر می شود، نزد پسر رفته و او را از عمل خویش می آگاهاند.و در انتها می بینیم که وزیر کاردان شیر یعنی شغال از مهلکه جان سالم به در می برد و بر خلاف داستان «شیر و گاو» که شنزبه فدای دسیسه چینی دمنه می شود، بی گناهی شغال بر شیر ثابت می شود. سخن حکمت آموز این باب این است که : «امضای حکم پس از شنودن سخن متظلّم نیکوتر آید.» (همان : ۳۲۹)
بررسی شخصیت شاه در باب «شیر و شغال »
در این حکایت وزیری بر اثر حسادت اطرافیان مورد تهاجم و تهمت قرار می گیرد. از این حیث این باب شبیه باب « شیر و گاو » است. و پادشاه برای روشن شدن مطلب با طمانینه دست به تحقیق و تفحص می زند و از این جهت هم این حکایت به باب « بازجست کار دمنه » شبیه است. اما موضوع جدیدی که در این باب به آن می پردازد این است که شاه این بار وزیر خود را بر اساس شایستگی و کار ایی او بر می گزیند، و وقتی مورد حسد قرار می گیرد با طمانینه و تفحص جوانب امر را بررسی و به نتیجه ی معقول و نهایی دست می یابد. واما نکته ی جالبتر این جاست که با اینکه این حکایت از دومین منبع کتاب «کلیله و دمنه» یعنی «مهابهارتا» اقتباس شده است ( دوبلوا، ۱۳۸۲: ۳۸) باز درپی تبیین همان موضوع باب نخست می باشد. پس تا این جا می توان گفت کتاب کلیله و دمنه در پی تبیین این مسائل بوده است ۱- پادشاه باید در انتخاب اطرافیان خود مخصوصا مشاور و وزیر نهایت دقت را داشته باشد.۲- پادشاه در قضاوتهای خود باید بر اساس عقل و منطق و عدالت پیش رود.۳- پادشاه باید اسرار خویش را نزد هر کسی فاش نکند.
بعد از بیان این مسائل نوبت به بیان نیکوترین خصلت برای پادشاه می باشد.کتاب «کلیله و دمنه» معتقد است که نیکو ترین خصلت برای کسی که به مسند کشورداری می رسد حلم است و دلیل خود را این گونه بیان می کند: «نیکوتر سیرتی و پسندیده تر طریقتی ملوک را، که هم نفس ایشان مهیب و مکرّم گردد و، هم لشکر و رعیّت خشنود و شاکر باشند و، هم ملک و دولت ثابت و پای دار، حلم است. قال اللّه تعالی: و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک؛ و قال النّبّی علیه السّلم: من سعاده المرء حسن الخلق؛ زیرا که بفواید سخاوت یک طایفه مخصوص توانند بود و، به شجاعت در عمرها وقتی کار افتد، امّا به حلم خرد و بزرگ را حاجت است و منافع آن خاصّ و عامّ و لشکر و رعیّت را شامل.» (منشی،۱۳۸۱: ۳۴۷) این مطلب را درباب «پادشاه و برهمنان» بیشتر توضیح می دهد.
خلاصه ی باب «پادشاه و برهمنان»
در ابتدای این حکایت می بینیم که رای از برهمن می خواهد که برای او روشن کند که کدام خصلت برای پادشاه از خلصت های دیگر ستوده تر است. و برهمن در پاسخ حکایت «پادشاه و برهمنان» را نقل می کند. داستان از این قرار است که:
پادشاهی هبلار نام، شبی هفت بار خوابی ترسناک دید. با دیدن این خواب ها هراسان شد. صبح برهمنانی را که در در بار او بودند صدا زد و خواب ها ی خود را به آنها عرضه کرد و از آنها در خواست کرد که خواب او را تعبیر کنند. براهمه برای این کار از او فرصتی خواستند. و در خلوت با خود اندیشیند که این پادشاه هزار کس از ما را کشته پس این بهترین فرصت است که کینه خود را از او بگیریم. با نقش ای از پیش تعیین شده تصمیم گرفتند خواب پادشاه را چنین تعبیر کردند. «طریق آنست که در این باب سخن هر چه درشت تر و بی محاباتر رانیم و او را چنان بترسانیم که هر اشارت که کنیم از آن نتواند گذشت. پس گوییم که آن خون که شخص تو رنگین کرد شرّ آن بدان دفع شود که طایفه ای را از نزدیکان خویش بفرمایی تا به حضور ما بدان شمشیر خاصّه بکشند؛ و اگر تفصیل اسامی ایشان پرسد گوییم جوبر پسر، و ایران دخت مادر پسر، و بلار وزیر، و کاک دبیر، و آن پیل سپید که مرکب خاصّه است، و آن دو پیل دیگر که خاطر او بدیشان نگرانست، و آن اشتر بختی که در شبی اقلیمی ببرّد، جمله را شمشیر بگذراند و شمشیر را نیز بشکنند و با ایشان در زیر خاک کنند، و خون های ایشان در آب زنی ریزند و ملک را ساعتی دران بنشانیم، و چون بیرون آید چهار کس از ما از چهار جانب او در آئیم و افسونی بخوانیم و بر وی دمیم و از آن خون بر کتف چپ او بمالیم، پس اندام او را پاک کنیم و بشوییم و چرب کنیم و ایمن و فارغ به مجلس ملک بریم.» (منشی، همان: ۳۵۳-۳۵۲)
وقتی این مطلب را با شاه بازگو کردند. شاه بسیار ناراحت وبی قرار شد. بلار وزیر تغییر حال شاه را در یافت و آن را با ایران دخت در میان نهاد. ایران دخت نیز شاه رفت و با الحاح زیاد قضیه را از شاه پرسید. شاه هم ماجرای خواب خود و تعبیر برهمنان را برای او نقل کرد. ایران دخت نیز که با فراست خود قضیه را دریافته بود بنابراین از شاه خواست که برای امتحان هم که شده خواب خویش را نزد حکیمی دانا که از لحاظ دیانت بردیگران راجح است باز گوید. اگر تعبیر او نیز مانند براهمه دیگر بود پس کارهایی را که لازم است انجام دهد، و اگر غیر از آن بود دشمنی و کینه براهمه بر همگان آشکار خواهد شد. پادشاه نیز این سخن را پذیرفت. حکیم دانا تعبیر خوشایندی از خواب پادشاه ارائه داد. با گذشت زمان خواب پادشاه به گونه ای که حکیم دانا بیان کرده بود تعبیر شد. نصر الله منشی حظی را که پادشاه باید از این حکایت برچیند این گونه بیان می کند که : «باید که پادشاه نا اهل را محرم اسرار ندارد و تا خردمندی آزموده نباشد در مهمّی با او مشورت نفرماید، و از مجالست بی باک بدگوهر بر اطلاق پرهیز کردن فرض شناسد.» (همان، ۳۷۱)
در ادامه برای بیان این مساله که پادشاه باید مشاور و وزیر زیرک داشته باشد، حکایت را این گونه پی می گیرد که: بعد از آن ماجرا روزی شاه نزد ایران دخت بود. در این حین همسر دیگر پادشاه جامه ای زیبا پوشیده و از کنار آنها رد شد. شاه در آن لحظه میل به او پیدا کرد و شروع کرد به تعریف کردن از همین مسأله حسادت ایران دخت را برانگیخت و طبق برنج را بر سر شاه خالی کرد. شاه از این کار ایران دخت ناراحت و عصبانی شد و به بلار دستور داد که ایران دخت را گردن بزنند. اما از آنجایی که بلار وزیر و مشاوری زیرک و آینده نگر بود، با خود اندیشید: «در این کار مسارعت شرط نیست، که این زنی بی نظیر است و ملک از وی نشکیبد، و به برکت نفس و یمن رای او چندین کس از ورطه هلاک خلاص یافتند، و ایمن نیستم که ملک بر این تعجیل انکاری فرماید، توقّفی باید کرد تا قرار پیدا آید؛ اگر پیشمانی آرد زن بر جای بود مرا بران احماد حاصل آید، و اگر اصراری و استبدادی فرماید کشتن متعذّر نخواهد بود. » (همان، ۳۷۵)
و در ادامه داستان آینده نگری بلار نتیجه می دهد، و پادشاه از گفته خویش پشیمان می شود. در گفت گویی که بین بلار و پادشاه رد و بدل می شود بلار هر چه بیشتر شاه را مشتاق دیدار ایران دخت می کند و بالاخره خبر زنده بودن ایراندخت را به پادشاه می دهد. و پادشاه را این گونه تسکین می دهد. «زندگانی ملک دراز بادا در روی زمین او را نظیری نمی دانم و در آنچه به ما رسیده است از تواریخ نشان نداده اند، و تا آخر عمر عالم هم نخواهد بود، که با حقارت قدر و خسّت منزلت خویش بر آن جمله سخن فراخ می راندم و قدم از اندازه خویش بیرون می نهادم البتّه خشمی بر ملک غالب نگشت. ذات بزرگوار او چنان به جمال حلم و سکینت آراسته است و به زنیت صبر و وقار متحلّی، و جمال حلم و بسطت علم او بی نهایت و، جانب عفو او بندگان را ممهّد و، خیرات او جملگی مردمان را شامل و آثار کم آزادی و رأفت او شایع.» (همان، ۳۹۰)
بررسی نقش شاه در باب « پادشاه و برهمنان»
کتاب «کلیله و دمنه» با بیان این حکایت حلم و فرو بردن خشم و غضب را از ویژگی های اساسی برای پادشاه می شمارد. البته در این باب باید خاطر نشان کرد که نقش وزیر و مشاور کاردان و حلم و درایت او بر کارها برجسته تر از نقش شاه است. و در هر دو مرحله شاه با تلاش دو مشاور خویش یعنی ایران دخت همسر شاه و بلار وزیر از تردد و تصمیمات عجولانه خویش خلاصی می یابد. اما شاه این موضوع و پذیرفتن قول و موعظت اطرافیان از جانب خود را سعادت ازلی و مخصوص پادشاهان می داند.
«و هر کرا سعادت ازلی یار باشد مناصحت مخلصان و موعظت مشفقان را عزیز دارد و در کارها پیش از تامّل و تدّبر خوض نکند و موضع حزم و احتیاط را ضایع نگذارد.» (همان، ۳۷۱)
این نکته را می توان به دیگر حکایات و باب های «کلیله و دمنه» نیز تعمیم داد. مثلا در«باب زاغان و بومان»، ملک بومان چون از سعادت ازلی بی بهره است، پس سخنان و نصایح دلسوزانه وزیر و مشاور مشفق خویش را نمی پذیرد، و آن عاقبت بد برای او و دیگر بومان که سرنوشت شان را به دست ملک و پادشاه خویش سپرده اند رقم می خورد. در باب دیگر یعنی باب «شاه زاده و یاران او » این عقیده را مفصل تر بیان می کند. نکته ی قابل ملاحظه ی دیگری که در این باب به آن پرداخته شده است انتخاب به جا و صحیح خدمتکاران توسط پادشاه است. اگر پادشاه اطرافیان خود را درست برگزیند، این انتخاب درست می تواند حتی گاهی کشور را از ورطه ی نابودی نجات بخشند. حال ممکن است این شخص همسر پادشاه باشد یا وزیر او.
خلاصه ی باب « زرگر و سیاح»
ماجرا از این قرار است که: صیادان برای شکار چاهی را در بیابانی حفر کرده اند، از قضا ببری و بوزینه ای و ماری و زرگری در این چاه افتادند و گرفتار شدند. روزی سیاحی بر این بیابان گذر کرد، و از حال آنان واقف شد. با خود فکر کرد که بهتر است با خلاص کردن این مرد از این محنت برای آخرت خود ثوابی اندوخته کنم، بنابراین ریسمانی درون چاه آویخت تا او را نجات دهد. اما ابتدا بوزینه طناب را گرفت و بالا آمد و همچنین بعد مار و بعد ببر. وقتی هر سه بیرون آمدند به سیاح گفتند که تو نزد ما پاداشی خواهی داشت و هر یک نشانی محل زندگی خویش را به او دادند تا در موقع نیاز به کمک او شتابند. در پایان او را چنین نصحیت کردند که مرد زرگر را از چاه بیرون نیاور، زیرا که انسان است و انسان نیز موجودی بد عهد است علی الخصوص این مرد زرگر، به علاوه ما مدتی است که با او هم خانه هستیم و اخلاقش را می شناسیم. خلاصه سیاح سخن آنان را قبول نکرد، و بار دیگر ریسمان را درون چاه آویخت و این بار زرگر از چاه بیرون آمد. او نیز سیاح را ثناها گفت و از او خواست که هر وقت به شهر او آمد حتماً سراغ او را بگیرد تا بتواند کار سیاح را جبران کند.
مدتی سپری شد سیاح گذرش به شهر زرگر افتاد در بین راه بوزینه را دید و او برای جبران محبت سیاح به او قدری میوه داد. بعد ببر را دید. ببر به باغی رفت دختر امیر را گشت و گردنبد او را برای سیاح به عنوان پیش کش آورد. سیاح وارد شهر شد و به یاد زرگر افتاد. وقتی به خانه زرگر رفت بعد از احوال پرسی پیرایه ای را که ببر به او داده بود به زرگر نشان داد. زرگر چون در خدمت دختر امیر بود پیرایه را شناخت. و فرصت را برای نزدیکی هر چه بیشتر به شاه غنیمت شمرده به درگاه رفت و امیر را از ماجرا واقف گرداند، و بیان کرد که قاتل دختر امیر را یافته ام. ملک نیز از روی ظواهر گمان کرد که سیاح گناه کار است. بنابراین دستور داد او را به دار مجازات بیاویزند. در این حین مار سیاح را دید و از ما وقع مطلع شد و برای جبران گذشته به سیاح گفت که: پسر امیر را زخمی زده ام و تمام اطبا از معالجه ی او عاجز شده اند گیاهی به او داد و گفت اگر از تو راجع به آن پرسیدند این دارو را به پسر امیر بخوران تا او شفا پیدا کند. و خود بر بالای دیواری رفت و آواز داد که داروی پسر امیر نزد سیاح است. سیاح را پیش امیر بردند ابتدا داستان خود را بازگو کرد و بعد پسر امیر را علاج کرد. وقتی که بی گناهی او بر امیر ثابت شد امیر در عوض سیاح زرگر را بردار کرد. نصرالله منشی در پایان این گونه حکایت را تمام می کند «اینست مثل پادشاهان در اختیار صنایع و تعرف حال اتباع و تحرز از آنچه بر بدیهه اعتمادی فرمایند، که بر این جمله از ان خللها زاید». (همان، ۴۰۷)
بررسی نقش شاه در باب « زرگر و سیاح»
این باب نیز در بیان این اصل تلاش می کند که پادشاه باید مشاورین خود را درست انتخاب کند. زیرا همیشه بسیارند کسانی که به جهت کسب قدرت به شاه نزدیک می شوند، اما او وظیفه دارد در میان آنها صادق ترین را انتخاب کند. در این حکایت زرگر کسی است که برای نزدیک شدن به شاه حق نعمت گذشته را زیر پا می گذارد، و بدون اینکه از صحت حدس خود مطمئن شود سیاح را به عنوان قاتل دختر حاکم به بند می کشد. از این موضوع می توان این برداشت را دشت که، کسی که حق نیکی دوست خود را چنین جبران می کند چطور می تواند برای حاکم هم نشینی صادق باشد؟ این شخص در حوادث دیگر نیز ممکن است با سطحی نگری خود برای حاکم درد سر ساز باشد. با این تفاصیل این باب نیز مثل ابواب گذشته مهم ترین رکن برای انتخاب خدمتکار را مزّین بودن او به دانش و خرد و زیرکی می داند، زیرا معتقد است که شریف ترین انسان ها کسی است که پادشاه زمانه او را برگزیند پس پادشاه باید در انتخاب خود نهایت دقت را به کار برد چون این مقام زیبنده ی هر کسی نیست. «شریف و گزیده آن کس تواند بود که پادشاه وقت و خسرو زمانه او را برگزیند و مشرّف گرداند.» ( منشی، همان: ۴۰۰)
موضوع دیگری که در این باب به آن اشاره شده این است، حال که پادشاه در انتخاب اطرافیان خود دقت کافی را چاشنی کار کرده و به هر کسی بنا به استحقاقش سمتی عنایت کرده است باید در بزرگ داشت او نیز نهایت سعی خویش را به کار گیرد تا هیبت او در چشم مردم جای گیرد و طاعنان مجال دسیسه چینی علیه او را نداشته باشند. «و چون کسی بدین اوصاف پسندیده متحلّی بود و از بوته ی امتحان ین نسق که تقریر افتادمخلص بیرون آمد و اهلیّت درجات از همه ی وجوه محقّق گشت در تربیت ترتیب هم نگاه باید داشت، و به آهستگی در مراتب ترشیح و مدارج تقریب بر می کشید، تا در چشم ها در آید و حرمت او به مدّت در دل ها جای گیرد، و به یک تگ به طوس نرود، که بگسلد و طاعنان مجال وقیعت یابند.» ( همان، ۴۰۱)
خلاصه ی باب «شاه زاده ویاران او »
در راهی چهار کس با هم هم سفر می شوند. «یک پادشاه زاده و یک توانگر بچه زیبا و بازرگان بچه هشیار و برزیگر بچه ای توانا. همگنان در رنج غربت افتاده و فاقه و محنت دیده، روزی بر لفظ ملک زاده رفت که کارهای این سری به مقادیر آن سری منوط است و به کوشش و جهد آدمی تفاوتی بیشتر ممکن نشود؛ و آن أولی تر که خردمند در طلب آن خوض ننماید و نفس خطیر و عمر عزیز را فدای مرداری بسیار خصم نگرداند… شریف زاده گفت: جمال شرطی معتبر و سببی موکّد است ادراک سعادت را و حصول عزّ و نعمت را؛ و امانی جز بدان دالّت نپذیرد. پسر بازرگان گفت: منافع رای راست و فواید تدبیر درست بر همه اسباب سابق است، و هر که را پای در سنگ آید انتعاش او جز به نتایج عقل در امکان نیاید. … برزگر گفت: برکات کسب و میامن مجاهدت مردم را در معرض دوست کامی و مسرّت آرد و به شادکامی و بهجت آراسته گرداند و هر که عزیمت بر طلب چیزی مصمّم گردانید هر آینه برسد.» (منشی، همان: ۴۱۱)
چون به شهری رسیدند همگان به برزگر گفتند که ما خسته شده ایم و می خواهیم ثمره اجتهاد تو را ببینم برزگر به شهر رفت و جویا شد که در آن شهر هیزم از همه چیز گران تر است پس به کوه رفت و هیزم جمع کرد و با پول آن طعامی تهیه کرد و بر در شهر نوشت: « ثمرت اجهتاد یک روزه قوت چهار کس است. » (همان، ۴۱۱) نوبت به شریف زاده رسید. وقتی وارد شهر شد زن توانگری بر او گذشت و با یک نگاه شیفته ی او شد بنابر این برای او پیغام فرستاد: « اگر به جمال خود ساعتی میزبانی کنی من عمر جاوید یابم و ترا زیان ندارد. جواب داد: فرمان بردارم.» (همان، ۴۱۲) و بابت این کار صلتی پانصد درمی یافت، و بر دروازه شهر نوشت: « قیمت یک روزه جمال پانصد درم است.» (همان، ۴۱۲) روز دیگر نوبت بازرگان زاده بود. او متاع کشتی را که اهل شهر آن را نمی خرند تا ارزان شود، گران خرید و در همان روز نقد فروخت و صد هزار درهم سود کرد. و بر دروازه نوشت: « حاصل یک روزه خرد صد هزار درم است.» (همان، ۴۱۳) اما روز بعد نوبت پادشاه زاده شد. وارد شهر شد از قضا امیر آن شهر مرده بود. او بر گوشه ای ایستاد و نظاره کرد اما با جزع های دیگران همراهی نکرد، دربان او را به عنوان جاسوس گرفت و محبوس کرد. روز دیگر بزرگان شهر برای انتخاب وارث امیر جمع شدند. دربان به آنها گفت که این کار را در خفا انجام دهند، زیرا او دیروز جاسوسی را دست گیر کرده است. صلاح دیدند که او را ببینند ملک زاده را از حبس بیرون آورند و از نسب او پرسیدند او همه سوال ها را جواب داد، و حکایت خویش را باز گفت که وقتی پدرش مرد برادران او بر ملک مستولی شدند، و او برای احتراز از درگیری ترک وطن کرد. عده ای از بازرگانان او را شناختند و سخنان او را تایید کردند. و بزرگان شهر او را به عنوان امیر آن خطه برگزیدند. و این گونه آسان او پادشاه آن ولایت شد. بنابراین بر دروازه ی شهر نوشت: «اجتهاد و جمال و عقل آن گاه ثمرت دهد که قضای آسمانی آن را موافقت نماید، و عبرت همه جهان یک روزه حال من تمام است.» (همان، ۴۱۴)
بررسی نقش شاه در باب« شاهزاده و یاران او»
این داستان باب هجدهم کتاب کلیله و دمنه و قبل از خاتمه مترجم آخرین داستان کتاب است، و می توان آن را یک نتیجه گیری کلی برای تمام حکایات کلیله و دمنه دانست. در این داستان نصیحت برهمن به رای این است که «عقل عمده سعادت و مفتاح نهمت است و هر که بدان فضیلت متحلّی بود و جمال حلم و ثبات بدان پیوست سزاوار دولت و شایان عزّ و رفعت گشت. اما ثمرات آن به تقدیر ازلی متعلّق است.» (منشی، همان: ۴۰۸) به این ترتیب برهمن سه اصل را برای حکمرانی لازم می داند: ۱- عقل ۲- حلم ۳- ثبات با این همه در پایان علاوه بر این سه عامل تقدیر و قضای آسمانی را مهم ترین دلیل برای بقای ملک ذکر می کند، و این موضوع را پیش می کشد که اگر تقدیر الهی همراهی نکند آن سه اصل معتبر نیز برای ادامه ی پادشاهی بی معنی و پوچ خواهند بود. «اصل سعادت قضای آسمانی است و کلّی اسباب و وسایل ضایع و باطل است.» (همان، ۴۰۹) و با بیان این داستان شرط لازم و کافی را برای حکمرانی تقدیر ازلی و توکل به خدا می داند.
در هر حال نمی توان گفت که نقش پادشاه در کتاب «کلیله و دمنه» فقط به این چند داستان که مورد بررسی قرار گرفت محدود می شود؛ بلکه باید خاطر نشان کرد که تمامی داستان های این کتاب حاوی عبرت های بی شمار برای حاکمان است، که باید هر یک را با دیده ی تدبر و تفکر نگریست. و از تجربیاتی که با خواندن آنها حاصل می شود به موقع و به جا استفاده کرد، تا برای همیشه ملک پادشاه باقی بماند. همان گونه که برهمن در پایان می گوید: « چون برهمن بدینجا برسید و این فصول بپرداخت رای خاموش ایستاد و بیش سوال نکرد. برهمن گفت: آنچه در وسع امکان بود در جواب و سوال با ملک تقدیم نمودم و شرط خدمت اندر آن به جای آوردم. امیدوار یک کرامت می باشم، که ملک خاطر را در این ابواب کار فرماید که محاسن فکرت و حکمت جمال دهد، و فایده تجارت تنبیه است. و بدین کتاب فضیلت رای و رویت ملکانه بر پادشاهان گذشته ظاهر گشت، و در عمر ملک هزار سال بیفزود، و فرط خرد و کمال دانش او جهانیان را معلوم شد، و ذکر ملک و دولت او بر روی روزگار باقی ماند و به همه اقالیم عالم و آفاق گیتی برسید. » (همان، ۴۱۷)
عقاید باستانی هندیان بر این اساس است که انسان باید سه نوع هدف را در زندگی دنبال کند. دین و اخلاق، کار و سود و کامرانی جنسی و «پنجه تنتره» کتابی در بیان چگونگی دست یابی به این اهداف است (دوبلوا،۱۳۸۲ : ۴۳) کتاب «کلیله و دمنه» نیز که از همین منبع و منابع دیگر هندی بهره برده است، سعی در بیان این مسائل دارد، و با بیان تمثیل ها و افسانه هایی از زبان حیوانات سعی دارد مقصودی خاص را بیان کند.
در واقع می توان گفت این کتاب می خواهد به پادشاهان بیاموزد که در جهان سیاست و مسائل مربوط به آن چگونه خود را نگاه دارند و به اهداف خویش برسند.
با مطالعه کتاب «پنجه تنتره» در نگاه نخست پی می بریم که این کتاب، کتابی اخلاقی نیست. در این کتاب انواع نیرنگ ها و خیانت ها با تمام جزئیات و ریزه کاری های آن که لازمه رسیدن به مقاصد سیاسی هستند ذکر شده است. دومین منبع کتاب «کلیله و دمنه» یعنی «مهاباراتا» که چارچوب آن بر محور جنگ است، نیز از این خصیصه مستثنی نیست. اما هنگامی که ترجمه نصر الله منشی را با منابع اصلی آن مقایسه می کنیم به نظر می رسد او راهی دیگر را برای رسیدن به مقاصد سیاسی بیان کرده است، و آن سیاستی همراه با اخلاق است. و مسیر حکایات را با دیدی ایرانی پی می گیرد. در ابتدا پی رنگ داستان «شیر و گاو» چنین شکل گرفته است، که مداخله یک انسان حیله گر می تواند هم بستگی و اتحادی را ویران کند. در کتاب «پنجه تنتره» به مجازات دمنه اشاره نمی شود اما ایرانیان چون از نظر اخلاقی آن را کامل نمی بینند پس حکایت «بازجست کار دمنه» را به آن اضافه می کنند. محققان معتقدند که این حکایت را ابن مقفع به متن اضافه کرده است (دوبلوا، همان: ۴۱) دمنه به سزای عمل خویش می رسد چون که ایرانیان معتقدند پادشاه باید عادل باشد. در ادامه در داستان «شیر و شغال» و حکایت «پادشاه و برهمنان» باز هم همان سودجویی و حیله گری اطرافیان شاه و حسادت آنها در مورد بندگان ناصح پادشاه را می بنیم. اما این بار نوبت به آموزش یک خصلت پسندیده برای پادشاه است و آن خصلت پسندیده حلم و بردباری است. البته زیرکی وزرا را در این دو حکایت نباید نادیده گرفت. در واقع می شود گفت که با بیان این دو حکایت به نوعی به پادشاهان گوشزد می کندکه خدمتکاران ناصح و با کفایت را برگزینند. در داستان های پایانی کتاب یعنی حکایات «سیاح و زرگر» و «شاهزاده و یارانش» بعد از آموزش خردمندی و حلم ارزش نسبی خوشبختی و عنایت ازلی را بیان می کند، یعنی اینکه تا هنگامی که خداوند نخواهد تخت پادشاهی به هیچ کس نمی رسد. پس حال که این سمت یک عنایت ازلی است، پادشاه باید در نگاه داشت ملک و رعیت نهایت دقت و عدالت را داشته باشد تا حکومت او همیشه تحت حمایت حق باشد. بنابراین بعد از بیان تمام مسائل و ریزه کاریهای سیاسی خصایص معنوی را لازمه کار می بیند و با بیان داستان های «شاهزاده و یارانش» خردمندی و عقل را در مرتبه دوم قرار می دهد. و عنایت ازلی و توکل به ذات اقدس الهی را اصلی اساسی می نامند. و می نویسد: «ملک به عنایت ازلی و مساعدت روزگار توان یافت» (منشی،۱۳۸۱ : ۴۱۴ )
پادشاه موفق
همه کتاب هایی که درباره پادشاه، سیاست و بهترین حکومت نوشته شده اند، ویژگی هایی همچون خرد و عدالت و آینده نگری را از بهترین و برترین ویژگی یک حاکم می دانند. در کتاب قابوس نامه اثر عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندربن قابوس بن وشمگیربن زیار به پسرش گیلانشاه در باب چهل و دوم این کتاب در آیین و شرط پادشاهی این گونه می گوید: « پس اگر پادشاه باشی پادشاهی پارسا باش و چشم و دست از حرم ومردمان [دور] دار و پاک شلوار باشد که پاک شلواری از پاک دینی است. و اندر هر کاری رای را فرمان بردار خرد کن و اندر هر کاری که بخواهی کردن نخست با خرد مشورت کن که وزیر الوزراء پادشاه خرد است و تا از وی درنگ بینی شتاب مکن. و به هر کاری که بخواهی کردن چون دروخواهی شدن نخست بیرون رفتن آن کار نگر و تا آخر نه بینی اول نبین.» (قابوس نامه، ۱۳۷۸: ۲۲۷).
هم چنین نظام الملک در کتاب سیاست نامه بنیان مملکت داری را بر عدل و دادگستری استوار می داند و این نکته را بارها به صورتهای گوناگون گوشزد می کند و معتقد است «ملک با کفر بپاید و با ظلم نپاید».
«و بر حقیقت خداوند عالم، خلدالله ملکه، بداند که اندر آن روز بزرگ جواب این حقایق که زیر فرمان اویند از او خواهند پرسید و اگر به کسی حوالت کند نخواهند شنید. پس چون چنین است باید که ملک این مهم به هیچ کس باز نگذارد و از کار خلق غافل نباشد.» (مقدمه سیاستنامه، ۱۳۷۵: ۳۳) این ویژگی ها نه تنها در حکومت اسلامی بلکه در تمام حکومتها به عنوان اصلی اساسی و بنیادی مطرح است و حتی گاهی به عنوان یک ایده آل و یک آرمان شهر در دنیای سیاست بازگو می شوند، و حکومتی مورد قبول و موفق است که تا حدودی آنها را رعایت کند. کتاب «کلیله و دمنه» نیز از این اصل مستثنی نیست. از دیدگاه این کتاب پادشاه موفق کسی است که رغبت به کارهای خیر داشته باشد و خدمتکاران خود را درست انتخاب کند و قدر خدمات آنها را بداند:
- «و پادشاه موفق آنست که کارهای او بایثار صواب نزدیک باشد و از طریق مضایقت دور؛ نه کسی را به حاجت تربیت کند و نه از بیم عقوبت روا دارد، و پسندیده تر اخلاق ملوک رغبت نمودن است در محاسن صواب و عزیز گردانیدن خدمتگاران مرضیّ اثر.» (منشی، ۱۳۸۱: ۱۳۳)
در ترجمه عربی این مطلب نیامده است.(ابن مقفع،۱۹۸۶: ۱۲۰)
در داستانهای بیدپای این مطلب نیامده است. (البخاری،۱۳۶۱: ۱۳۵)
در پنجاکیانه نیز این مطلب ذکر نشده است.
ویژگی دیگر پادشاه موفق این است که بر آغاز و انجام کارها محیط باشد. و اگر حادثه ای رخ داد قدرت جبران آن را داشته باشد.
- «و پادشاه موفق آنست که تأمل او از خواتم کارها قاصر نیاید و، نظر بصیرت او به اواخر اعمال محیط گردد و، نهمت به اختیار کم آزادی و ایثار نکوکاری مصرف دارد و، سخن بندگان ناصح را استماع نماید. » (منشی ،همان: ۳۷۹)

.ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، پیشین، ج۳، ص۶۱٫ ↑
.جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، پیشین، ذیل ماده‌ی «ن س خ». ↑
.راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، پیشین،ذیل ماده‌ی «ن س خ». ↑
.زرقانی، محمد عبدالعظیم، پیشین، ج۲، ص۱۹۴٫ ↑
.خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سید جعفر حسینی، قم، دارالثقلین، پنجم، ۱۳۸۴ش، ص۲۷۷؛ معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، تهران، انتشارات سمت، سوم، ۱۳۸۵ش، ص۱۸۱٫ ↑
.زید، مصطفی، النسخ فی القران الکریم، دراسه التشریعیه تاریخیه نقدیه، بیروت، دار الفکر، ۱۹۷۱م، ج۱، ص۷۲٫ ↑
.کربلایی پازوکی، علی، نسخ از نگاه تحقیق، مجله‌ی بینات، شماره‌ی۲۹، ۱۰صفحه، ص۳، به نقل از علی حسن عریض، فتح المنان فی نسخ القرآن، صص۱۱-۱۳٫ ↑
.(بقره/۱۰۶)؛ (رعد/۳۹)؛ (نحل/۱۰۱). ↑
.نحاس، ابوجعفر، الناسخ و المنسوخ، تحقیق دکتر سلیمان ابراهیم، بیروت، انتشارات الرساله، ۱۹۹۱م، ج۱، صص۱۰۱-۱۰۳٫ ↑
.زرقانی، محمد عبدالعظیم، پیشین، ج۲، ص۱۷۶٫ ↑
.صبحی صالح، پیشین، ص۲۶٫ ↑
.خوئی، سید ابوالقاسم، پیشین، ص۲۹۶٫ ↑
.معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، پیشین، ج۲، ص۲۷٫ ↑
.طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، پیشین، ج۱، صص۲۴۷-۲۴۹٫ ↑
.مشکینی، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، قم، انتشارات الهادی، چهارم، بی‌تا، ذیل واژه‌ی «نسخ». ↑
.ر.ک. غفاری، غلامرضا، منطق پژوهش تطبیقی، مجله‏ی‏ مطالعات اجتماعی ایران، دوره‏ی سوم، شماره‏ی۴، زمستان۸۸٫ ↑
.زرکشی، بدرالدین محمدبن‌عبدالله، پیشین، ص۲۵۳؛ حجتی، سیدمحمدباقر، اسباب نزول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،چاپ دوازدهم، ۱۳۸۵ش، ص۲۰٫ ↑
.فضل‌حسن‌عباس، إتقان البرهان فی علوم القرآن، عمان-اربد، دار الفرقان، الطبعه الأولی، ۱۹۹۷م، صص۲۵۳ و۲۵۴؛ رشید، عمادالدین محمد، أسباب النزول و أثرها فی بیان النصوص، دار الشهاب، بی‌جا، ۱۴۲۰ق، صص۲۷ و ۳۶٫ ↑
.رشید، عمادالدین محمد، پیشین، ص۲۵؛ حجتی، سیدمحمدباقر، پیشین، ص۲۰٫ ↑
.نفیسی، شادی، علامه طباطبایی و معیارهای فهم و نقد احادیث اسباب نزول، مجله‌ی الهیات و حقوق، شماره‌ی ۴ و ۵، تابستان و پاییز۱۳۸۱، ۳۲صفحه، صص۶۹ تا۱۰۰٫ ↑
^۵.معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، پیشین، ص۵۵٫ ↑
.پیروزفر، سهیلا، دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت درباره‌ی اسباب نزول، مجله‌ی بینات، شماره‌ی۷۱، سال هجدهم، ۱۳صفحه، صص۱۳۸تا۱۵۰، ص۱۴۶؛ معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، پیشین، ص۱۰۰٫ ↑
.بنابراین، صرف تقارن تاریخی یک پدیده با نزول آیه موجب نمی‌شود که آن پدیده، شأن نزول آیه‌ی مزبور باشد. ↑

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

.جوادی آملی، عبدالله، تسینم ـ تفسیر قرآن کریم، تحقیق حجت‌الإسلام علی اسلامی، قم، مرکز نشر اسراء، هشتم، زمستان۱۳۸۸ش، ج۱، صص۲۳۶-۲۳۷٫ ↑
.همان، ج۱۷، ص۴۱۸٫ ↑
.همان، ج۱۹،ص۳۰۷٫ ↑
.نفیسی، شادی، علامه طباطبایی و معیارهای فهم و نقد احادیث اسباب نزول، پیشین، ص۷۰٫ ↑
.معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، پیشین، ص۵۵٫ ↑
.معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، پیشین، ج۱، ص۲۴۲٫ ↑
.جوادی آملی، عبدالله، تسینم ـ تفسیر قرآن کریم، پیشین، ج۸ ،ص۶۰۵٫ ↑
.جوادی آملی، عبدالله، سرچشمه‌ی اندیشه، تحقیق حجت‌الإسلام عباس رحیمیان، قم، مرکز نشر اسراء، پنجم، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۶۱٫ ↑
.جوادی آملی، عبدالله، تسینم ـ تفسیر قرآن کریم، پیشین، ج۱۷،ص۴۱۸٫ ↑
.همان، ج۱، صص۳۷-۳۸٫ ↑
.غضنفری، علی، اسباب النزول اهمیت و فوائد، مجله‌ی‌ پیام جاویدان، بهار۱۳۸۴، شماره‌‌ی۶، ۲۸صفحه(۱۴۳ تا۱۷۰)، ص۱۴۶٫ ↑
.جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، پیشین، ج۵، ص۲۱۴۲؛ ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، پیشین، ج۱۳، ص۲۳۰٫ ↑
.جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، پیشین، ج۱، ص۱۴۵؛ فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، پیشین، ج۷، ص۲۰۳٫ ↑
.غضنفری، علی، پیشین، ص۱۴۶٫ ↑
.بابایی، علی‌اکبر، روش شناسی تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، اول، ۱۳۷۹ش، صص۱۵۲-۱۵۴٫ ↑
.معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، پیشین، ج۱، ص۲۵۴؛ معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، پیشین، ص۸۷٫ ↑
.جوادی آملی، عبدالله، تسینم ـ تفسیر قرآن کریم، پیشین، ج۱، ص ۲۳۵٫ ↑
.احادیث مربوط به شأن و سبب نزول در کتب اهل سنت به چندین ‏هزار و در کتب شیعه به چند صد می‏رسد. ر.ک. طباطبائی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، بی‌جا، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۴۸ش، ص۱۰۳٫ ↑
.بنابراین، صرف تقارن تاریخی یک پدیده با نزول آیه موجب نمی‌شود که آن پدیده، شأن نزول آیه‌ی مزبور باشد. ↑
.جوادی آملی، عبدالله، تسینم ـ تفسیر قرآن کریم، پیشین، ج۱، صص۲۳۴-۲۳۵٫ ↑
.جوادی آملی، عبدالله، تسینم ـ تفسیر قرآن کریم، پیشین، ج۱، صص۲۳۶-۲۳۷٫ ↑
.همان، ج۱۸،ص۱۶۹٫ ↑

همان، ج۶: ۷۷

«جمهوری اسلامی عدل اسلامی را مستقر می­ کند و با عدل اسلامی همه و همه در آزادی و استقلال و رفاه خواهند بود»

مفاهیم مورد نظر مربوط به برابری آموزشی عبارتند از : توجه به آموزش٬ توجه به فقرا٬ امکانات آموزشی برابر برای همه٬ رفع تبعیض٬ ایجاد وحدت و …
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
شایان ذکر است که گاهیعدالتبا تساوی تفاوت دارد و ما نمی­توانیم همیشه این دو را به عنوان مترادف برای هم بیاوریم، هرچند که گاهی این استعمالدرست می­باشد. تساویبه این معنی است که ما بین همه یا دو نفر، تساوی برقرار کنیم وهرچه را که به یکی می­دهیم، به دیگری نیز بدهیم. انسان­ها با توجه بهاستعداد و توانایی با یکدیگر تفاوت می­ کنند و همگی با هم مساوی نیستند. پس اگر کسی برحسب توانایی­ها و استعداد خویش به فعالیت بیشتری دستبزند، امّا ما او را با شخص دیگری که توانایی کمتری دارد، مساوی قرار دهیم، نهتنها عادلانه رفتار نکرده­ایم، بلکه دچار ظلم هم شده­ایم. عدالت یعنی اینکه به هرکس به اندازه­ای که حق دارد، داده شود، اگر کم حق دارد به او کم دادهشود و اگر زیاد حق دارد، زیاد داده شود. زمانی عدل به معنای مساوی است کهاستحقاق­های مساوی هم وجود داشته باشد. براساسعدالتالهی، برای هرکسی حقیایجاد شده است و این حق، گاهی مساوات و برابری بادیگران را می­طلبد و گاهی همتفاوت را.
۲-۳-۵-۱۴٫ جمع بندی نظریه های نابرابری آموزشی
توسعه آموزش و پرورش همواره با آرمان­های برابری دموکراسی همگانی پیوند نزدیکی داشته است و اصلاح­گران، آموزش و پرورش را به خاطر فرصت برابری که برای افراد به منظور پرورش و شکوفایی استعدادهای خود فراهم می­سازد، ارج می­نهند. از این لحاظ، آموزش و پرورش به عنوان وسیله­ای برای برابرسازی در نظر گرفته شده است. این نظر مطرح است که آموزش و پرورش با فراهم ساختن فرصت شکوفایی استعدادهای افراد مختلف و آموزش دانش و مهارت­ های مورد نیاز زندگی و توانا ساختن افراد در دست­یابی به جایگاه ارزشمند در جامعه و کاهش شکاف طبقاتی ثروت و قدرت کمک می­ کند( گیدنز٬ ۱۳۸۱).
در رابطه با ارتباط جامعه و تعلیم و تربیت، دو رویکرد کلّی وجود دارد:

• اوّلین رویکرد، معتقد به برابرسازی و تساوی فرصت در آموزش و پرورش و مدرسه است و معتقد است که نابرابری، واقعیتی است که در جامعه وجود دارد و مدرسه، تنها نهادی است که می ­تواند این اثر را خنثی کرده، فرصت مساوی در اختیار تمام دانش ­آموزان قرار دهد.

• رویکرد دیگر مدعی است که مدرسه، نابرابری­های موجود را در جامعه که با دانش ­آموزان وارد نهاد تعلیم و تربیت می­ شود، بازتولید می­ کند. بنابراین، نه تنها هرم اجتماعی جامعه از طریق مدرسه معکوس نمی­ شود، بلکه از این طریق تثبیت نیز می­گردد. از نظر طرفداران این رویکرد، تساوی فرصت را نمی­ توان صرفاً از طریق قوانین آموزشی تأمین ساخت، بلکه عوامل زمینه­ای اعم از خانوادگی، شخصی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ممکن است در پیشرفت­های تحصیلی، نابرابری ایجاد کند.

این دیدگاه، مربوط بهافرادی مانندکارنوی^[۴۷]است که معتقدندمدارس، کارگزارزمینه­هایاجتماعی،اقتصادی وسیاسی کلانخودهستند. درجامعه­ای کهخانواده­هاازلحاظشرایطرفاهی،اقتصادی،فرهنگی وپایگاهاجتماعی نابرابرهستند،مدارسدرعمل،قادربهپیشگامی درایجادنابرابری نخواهندبود. دراغلبسیستم­هایآموزشی،دانش­آموزانمربوط بهطبقاتمحروموبویژهاقلیت­ها،طبقاتاجتماعیپایینازخانواده­هایکم­درآمد،والدینبی­سواد،بیکاروفاقدمسکنیاطبقاتشغلیپایین،بهاحتمالزیادشکستتحصیلیراتجربهمی­کنند. از دیدگاه این دسته، نظامآموزشی به جای گسترش برابری در جامعه، به تداوم نابرابری­های موجود در میان نژادها، طبقات وجنسیت­ها و سایر گروه ­های اجتماعی منجر می­ شود. درمقابل،دستهدیگری مانندبرزینکا^[۴۸]وهیتمن^[۴۹]معتقدندکهنبایدتأثیرمدرسهرادستکمگرفت،بهنحوی کهمتغیرهای مدرسه­ای درمقایسهبامتغیرهای خانوادگی،نقشبرجسته­ای دارند.امّانظرکرانباخ^[۵۰]،دیدگاهبینابینی استوبرتأثیرشرایطمحیطبروضعیتفردتأکیدمی­کند(آهنچیان، ۱۳۸۶: ۲۹).
۲- ۳-۶- ابعاد نابرابری های آموزشی
“فارلودانشمنداندیگرخاطرنشانمی کنند،نابرابری­های آموزشی ابعادمختلفی داردکهعبارتنداز:نژاد،قومیت،جنسیت،مذهب،زبان،پایگاهاجتماعی ـاقتصادی،موقعیتجغرافیایی و ..”.(Cheng, 2009: 83).
“جانستون^[۵۱](۱۹۹۰) نیز معتقداستکهابعادبرابری فرصت­های آموزشی شاملمواردزیرمی­باشد:

• برابری فرصت­های آموزشی بینطبقاتاجتماعی مختلف؛

• برابری فرصت­های آموزشی برای دخترانوپسران؛

• برابری فرصت­های آموزشی برای اقوامونژادهای مختلف؛

• برابری فرصت­های آموزشی برای مناطقشهری وروستایی یابرخوردارونابرخوردار “( سرخ، ۱۳۸۶: ۱۰۷).

به عبارت دیگر در مطالعه نابرابری های آموزشی ٬ این نابرابری ها را می توان در میان گروه های دارای موقعیت و طبقات اجتماعی مختلف٬ بین دختران و پسران ٬ بین نژادها و قومیت های مختلف و نیز بین مناطق شهری و روستایی مورد بررسی قرار داد . این مسئله را می توان از دیدگاه انتخاب واحدهای مقایسه مورد بررسی قرار داد.
نکته اساسی در ارائه تصویری از نابرابری‌ها در نظام آموزشی آن است که نخست باید گروه‌‌هایمورد نظر مشخص گردند. به عبارت دیگر باید معین شود که نابرابری آموزشی، بین چه کسانی و یا واحد‌‌هایی مورد سنجش قرار می‌گیرد؛ یعنی مطالعه نابرابری­ها نیازمند انتخاب واحدهای مقایسه می­باشد. برای این منظور واحدهای مختلفی در نظر گرفته می­ شود.
یکی از این موارد، مقایسه بین شهر و روستا است. به طور کلّی، این مقایسه در کشورهای صنعتی کمتر از کشورهای دیگر انجام می­گیرد. در این کشورها، شهرنشینی بدون ارتباط با پدیده صنعتی شدن و در اصل در پی مهاجرت روستاییان و رشد جمعیت متداول شده است. مشکل اصلی که مقایسه بین ­المللی نابرابری­های میان شهر و روستا با آن مواجه است، وجود اختلاف در تعریف­هاست: «شهر» یک واحد اداری ‏است که جمعیت آن در هرکشوری با کشور دیگر (از ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ نفر)‏ متفاوت است؛ امّا این واحد در همه جا وظیفه اقتصادی و سیاسی یکسانی ندارد.
واحد دیگر مقایسه بین ­المللی، بخش دولتی یا خصوصی آموزش است. آموزش خصوصی نقش کم و بیش مهمی در هر کشور ایفا می­ کند: ابتدا برحسب نظام اجتماعی موجود در کشورها، اعم از سرمایه­داری یا سوسیالیستی، سپس برحسب عوامل تاریخی، مذهبی (آموزش خصوصی اغلب به کلیساها و مبلّغان اختصاص دارد) و اقتصادی (آموزش خصوصی می ­تواند رایگان باشد یا برعکس، به سوی بازدهی اقتصادی قدم بردارد). بخش آموزش خصوصی، بنا بر ماهیت خود و ویژگی­های مجموعه اجتماعی ـ اقتصادی که جزئی از آن است، وظایف گوناگونی بر عهده دارد. بدین ترتیب آموزش مذهبی، طبق تعریف، مذهبی را تبلیغ می­ کند که به آن تعلق دارد.
آموزش خصوصی غیرمذهبی به دو شاخه تقسیم می شود: یکی از شاخه‌ها که مشتریان ثروتمندی دارد، آموزشی با کیفیت بالا ارائه داده، پول فراوانی از آنها دریافت می­ کند؛ شاخه دیگر که کم و بیش از کمک­های دولتی استفاده می­ کند، مدرسه فقر است (برای مثال در لبنان). در بسیاری از کشورهای جهان سوم، آموزش و پرورش خصوصی، بسیار گران و دارای کیفیت متوسطی است و دانش‌آموزان طبقات اجتماعی متوسط در آن تحصیل می­ کنند. علت این تناقض این است که تعداد کمی از ظرفیت مدارس دولتی را کارکنان دستگاه حکومتی و دوستان آنها اشغال می‌کنند و از آنجا که آموزش، ابزاری مهم برای پیشرفت به حساب می ­آید، بنابراین خانواده‌های فقیر حاضر می­شوند تا برای تحصیل فرزندان خود، فداکاری زیادی از خود نشان دهند.
سومین، واحد مقایسه قوم یا گروه اجتماعی است که مجموعه ­ای از ویژگی­های فرهنگی، بخصوص زبان را دربر می‌گیرد (این نگرش، ویژگی­های جسمانی را در نظر نمی­گیرد). شاید اولین پژوهش گسترده در این زمینه، پژوهشی باشد که «کلمن» به ‏درخواست سازمانی که در آمریکا خود را وقف «جنگ علیه فقر» کرده بود هدایت کرد. ‏مسئله نابرابری­های قومی در کشورهای جهان سوم حادتر است. در این کشورها، اشغال استعماری با سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن» و ترسیم خطوط مرزی که بدون توجه به تشابه فرهنگی انجام گرفته، آثار عمیقی بر جای گذاشته است. در آمریکای لاتین، سرخپوستان مورد تهاجم قرار گرفته، به سرزمین­های مرتفع پناه برده­اند. اگر قتل عام هم نشده باشند، به طور کامل حاشیه­نشین شده ­اند. در آسیا تقریباً تمامی کشورها چند ملیتی هستند. امّا در آفریقا پدیده­ای به نام «قبیله­گرایی» با تشدید نابرابری­های اقتصادی و تحصیلی و سیاست جذب ملّی، بر حیات سیاسی کشورها اثر می­گذارد.
شاید واحد مقایسه درون مّلتی که کاربرد فراوانی دارد واحدی «فضایی» باشد. این واحد بر حسب الزامات تحلیل و وجود اطلاعات، واحدی کم و بیش گسترده است. این واحد، معمولاً اداری است، از قبیل منطقه، استان، بخش یا دولتی در بطن یک فدراسیون. برای نمونه در فرانسه، اکثر مطالعات مربوط به نابرابری­های منطقه درباره پوشش تحصیلی کودکان در بخش^[۵۲] صورت می­گیرد؛ یعنی بخش به عنوان یک واحد در نظر گرفته می­ شود. سگره^[۵۳] در بررسی تصمیم ­گیری­های مربوط به ایجاد مؤسسات آموزشی و اشکال این مؤسسات، چهار واحد ارائه می­دهد (زیرا یک کالج آموزشی عمومی یا یک کالج آموزشی متوسطه یا یک دبیرستان، امکانات تربیتی یکسانی نمی­دهند):

• واحدهای شهری با تمام کارکردهای اقتصادی ـ اداری، تجاری و فرهنگی؛ ترکیب اجتماعی در این واحد گسترده است و تعداد دبیرستان­ها فراوان؛

• واحدهای شهری که به دور یک فعالیت صنعتی اصلی تمرکز یافته است؛ مشخصه این واحد، ضعف در بخش خدمات، وجود ساختار اجتماعی دوگانه (نسبت بسیار بالای کارگران و نسبت پایین طبقات متوسط) و نهادهای آموزش عمومی کوتاه­مدت است.

• ناحیه روستایی دورافتاده با مهاجرت بالا که از دیرباز رواج داشته و نبود ارتباط با نزدیکترین ناحیه شهری مشخص می­ شود.

• ناحیه روستای باز با مهاجرت جدید، جمعیت متمرکزتر که با یک مجتمع شهری مانند بازار کشاورزی یا مرکز کوچک صنعتی در ارتباط است.

در سال ۱۹۶۲‏، همچنان در نواحی شهری نسبت به نواحی روستایی تعداد مدارس بیشتر بود و در مناطق شهری که تنها در یک زمینه تخصص ندارند، تعداد مدارس بیشتر از نواحی شهری «صنعتی» بود. با توجه به اهدافی که در برنامه‌ریزی تحصیلی تعیین شده، منطقی است که تلاشی برای ایجاد مدرسه در نواحی محروم بیشتر باشد، امّا در عمل، این نواحی امکانات کمتری برای ایجاد مدرسه دارند و در سال ۱۹۶۸ در هیچ یک از نواحی، پیش‌بینی­های به عمل آمده، تحقق نیافت. مدرسه­سازی در نواحی ای که در آن افراد واجب­التعلیم کمتری به مدرسه راه یافته­اند، اندک است و برای از بین بردن فاصله موجود کافی نیست. این پدیده از عدم تغییر در سیاست ‏صنعتی سرچشمه می­گیرد. به عکس، مدرسه­سازی به توسعه نواحی شهری و بخصوص ‏مناطقی که تنها در یک زمینه تخصص ندارند کمک می­ کند، زیرا خدمات اداری و تجاری به افراد ماهر نیاز دارد و کارکنان اداری مایلند فرزندانشان آموزش­های گوناگون را فراگیرند. نابرابری­ها در «ایجاد» مدارس، به طور مستقیم بر شمار کسانی که به مدرسه می­روند، تأثیر می­گذارد (موسوی و حسنی،۱۳۹۰: ۵۵-۵۲)
واحد دیگر مقایسه در مطالعات نابرابری مربوط به جنسیت است. در این مورد، برخورداری دانش ­آموزان دختر در یک مقطع معین با پسران مقایسه می­ شود.
۲-۳-۷- عوامل موثر بر نابرابری های آموزشی
در این قسمت عوامل موثر بر نابرابری آموزشی مورد بررسی قرار می گیرد که این عوامل به بخش های مختلف تقسیم می شود که این عوامل عبارتند از :

• عوامل مربوط به دانش آموز

• عوامل مربوط به معلم

• عوامل سطح نظام آموزشی

• عوامل مدرسه ای

• عوامل مربوط به فرایندهای آموزشی

۲-۳-۷-۱٫ عواملمربوطبهدانشآموز
آنچهدانشآموزانبهعنوانپیشینهیشخصیبهمدرسهمی آورندمیزانعملکردمدرسهایاورارقممیزند.برخیدرونمایه هایدانشآموزان،نظیرتواناییهایبالقوه،مادرزادیهستند،که توزیعآنبهصورتتصادفیاست. برخیدیگرازداشتههایدانش آموزانبرآمدهازشرایطاجتماعی،اقتصادیوفرهنگیاست،یعنی متأثرازفرهیختگیوالدین،اشتغالودرآمد،جنسیت،زبانخانواده،وسایرویژگیهایخانوادگی.وضعیتاجتماعی–اقتصادیازشرایطغالبیاستکهدرپژوهشهایملیومنطقهایمربوط بهنابرابریموردتوجهقرارمیگیرند. دانشآموزانیکهاز پیشینهیاجتماعی– اقتصادیپایینیبرخوردارند،عملکردپایین ترینسبتبهدانشآموزانبرخوردارازوضعیتاجتماعی–اقتصادیمطلوبدارند.و این عملکرد پایین باعث شکل گیری نابرابری می شود.پژوهشهای مختلف سهمهریکازعوامل،نظیراشتغال،فرهیختگیوالدین،درآمد خانوادگی / ثروتخانواده،سوادخانواده را در پیشرفتیادگیرندهبررسی کرده اند. روشنشدهاستکهوجودکتاب درمنزلتأثیرمثبتیدرکشورهایکمدرآمدوبادرآمدمتوسطبر بازدههاییادگیریدانشآموزاندارد.اندازهوترکیبخانوادگیهمازعواملاثرگذاربرپیشرفتدر یادگیریاست. پژوهشهایاخیرتأییدمیکنند : کودکانیکه خواهروبرادرکمتریدارندنسبتبهآنهاییکهدارایچندبرادر وخواهرندازپیشرفتتحصیلیکمتریبرخوردارند)گزارش پایش آموزش برای همه، ۱۳۸۸: ۴۷(.
تغییراتوتحولاتسریعدرساختارخانوادههمبهدلایلطلاق،جدایی،بیوگی،مهاجرتوموارد (۲۰۰۰)PISA نظیراینهاازپیشرفتیادگیری و ایجاد نابرابریمیکاهد،در ریاضیاتروشنشدکهدربیستکشوردارایاطلاعاتمشابه، ازشاخصهایاجتماعی،اقتصادی،اجتماعیوفرهنگیاستفادهمیشود .درPISA در اینمطالعهشاخصیادشدهباتواناییخواندن،علوموریاضیاتارتباطاندکیداشتند. درکشورهایتوسعهیافتهداراییخانوادگیعاملتعیینکنندهیاصلیدربازدههای یادگیریدانشآموزانمحسوبنمیشود،ولیدرکشورهایفقیروضعبرعکساست. دانشآموزانیکهازخانوادههایدووالدیبودنددارایپیشرفت یادگیریبیشتریبودند. دراینمطالعهوضعیتاقتصادی– اجتماعی کودکانبرابرفرضشدهبود( همان).